ارک علیشاه در مرکز شهر تاریخی تبریز قرار دارد؛ از این بنای عظیم آجری ایلخانی با نام های ارک تبریز، ارک علیشاه، طاق علیشاه و مسجد جامع علیشاه یاد شده است. براساس تحقیقات باستان شناسی این بنا که بنابر شواهد تاریخی پروژه ای ناتمام می باشد در میان سال های ۷۱۵ تا ۷۳۹ ه.ق احداث شده است.

همزمان با آغاز جنگ های ایران و روس، در دوره قاجار، از محوطه ارک علیشاه به صورت کارگاه توپ ریزی استفاده می شده که در جریان کاوش ها پنج کوره ذوب فلز و تعدادی توپ و ابزار قالب گیری نیز بدست آمده است. در برخی روایات از محوطه ارک تبریز به عنوان بازار اسلحه سازان و اسلحه فروشان استفاده می شده است.

در اواخر قاجاریه برج ها و باروهایی در پیرامون ارک ساخته شد و آن را تبدیل به پادگان شهر کرد. این بنا که شاهد مجاهدت مشروطه خواهان بوده تا سال ۱۳۱۰ به عنوان قلعه شهر کاربری داشته است که در همین سالها یا شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید و کاربری نظامی آن پایان یافت.

تا پیش از کاوش های ۱۳۵۰ ه.ش کاربری ارک را به عنوان پارک بنای یادبود سرباز گمنام شناحته می شد. از سال ۱۳۶۰ تا حال حاضر از این بنا و محوطه اش به عنوان مصلا تبریز و برای اقامه نماز جمعه استفاده می شود.

پلان این سازه یک پارچه آجرU شکل می باشد. که براساس استدلال های معماری سازه این مسجد در هیچ گروهی از مساجد تک ایوانی، دو ایوانی یا چهار ایوانی نمی گنجد. درواقع پلان ارک تبریز به شکل ایوان و طاق بند است.

محراب ارک تبریز با بلندی ۳۰ متر، بلندترین محراب جهان اسلام و از نمونه های منحصر به فرد تزیینات طاق عجمی است. بدنه ارک یکپارچه با روش راسته کاری، آجرکاری شده است و هره کاری تنها در تاج و قوس های درگاه ها و محراب دیده می شود و هیچ نشانه ای از وجود کاشی کاری و گچکاری در نمای درون وبیرون ارک وجود ندارد.

برپایه اسناد و روایات تاریخی نمی توان ارک تبریز را بازمانده همان مسجد جامع علیشاه پنداشت. براساس برخی اسناد تاریخی از مسجد علیشاه به عنوان مسجدی باشکوه با کاشیکاری های نفیس و صحنی مرمرین با استخری بزرگ و محرابی آراسته به طلا و نقره یاد شده است که با آنچه ما امروز از ارک می بینیم هیچ همسانی و همخوانی ندارد.

آثار باقی مانده ارک تبریز، بخش الحاقی به بنای قدیمی در شمال ارک می باشد. از شواهد معماری و تاریخی چنین برمیآید که ابوسعید به پاس خدمات علیشاه پس از اتمام ساختمان مسجد علیشاه را توسعه داده و تغییر طرح معماری این بنا و الحاق ایوان ارک کنونی به آن می تواند با هدف اختصاص این این آرامگاه به شخص ابوسعید و یا تدفین وی در جوار علیشاه وزیر بوده باشد. هرچند مورخان ایرانی فقط از تدفین علیشاه در این مجموعه نام برده اند.

می توان نتیجه گرفت بقایای موجود ارک علیشاه تبریز، مربوط به بخش اضافه شده به آرامگاه نیمه تمام تاج الدین علیشاه است که در شمال آن با پلانی مستطیل شکل، دو مناره و صفه ای بلند در سمت قبله در دست ساخت بوده است. به دلایل نا معلوم، آرامگاه تغییر طرح یافته و با الحاق ایوانی رفیع در سمت جنوب (قبله) به صورت بخشی از مجموعه معماری علیشاه، که مسجد علیشاه  در ضلع شرقی آن قرار داشته، درآمده است. بخش الحاقی دارای طاق گهواره ای بوده است که مناره ها و صفه آرامگاه را حذف و در دل و زیر خود مدفون می کند.

منبع: بازشناسی ارک علیشاه تبریز و کاربرد اصلی آن
سید امیر منصوری و بهرام آجرلو