آب به عنوان اصلی ترین منبع حیات در سرزمین های گرم و خشک ایران مانند گوهریست که باید در استفاده و انبار آن تلاش بسیار کرد. کمبود آب در ایران و نبود آب آشامیدنی در ۳ الی ۴ ماه از سال سبب ایجاد معماری خاص و خلاقیت در تامین و نگه داری آب در این مناطق شده است.
از جمله این معماری های خاص می توان به قنات یا کاریز، آب انبار و چاه آب سرد اشاره کرد.
کاریز یا قنات درخشانترین خلاقیت ایرانیان در استفاده از سفره های آب های زیر زمینی و نجات از بی آبی است. البته باید اشاره کرد که سرچشمه تمام قنات ها آب های زیر زمینی نبوده است و ایرانیان برای هدایت آب به مکانهای تعیین شده و ایجاد آبادی ها آب را به وسیله قنات ها به زمین های هموار و مناسب کشت و کارهدایت می کردند.
کاریز بر دو نوع است :
کاریز سرپوشیده : برای به سطح آوردن آب از سرچشمه های زیر زمینی دامنه کوه ها از این نوع کاریزها استفاده می شد. اجزای اصلی این نوع کاریز مادر چاه، کال، میله، مظهر آب می باشد که گاه طول قنات از مادرچاه تا مظهر آب بیش از۶۴ کیلومتر (کاریز دولت آباد یزد) بوده است.
کاریز سرباز : در کنار چشمه های پر آب و جوشان ساخته می شد و اجزای اصلی آن تنوره و جوی آب های اطرافش می باشد. ژرفای این نوع کاریز گاه تا ۱۵ متر (کاریز های خرم آباد)می رسد.
آب انبار
آب انبار یا امبار در سراسر راه ها و شهرهای ایران به وفور دیده می شود البته در بعضی مناطق آب در برکه ها و رودها در دسترس است اما در کل ایران را می توان جز اقلیم های گرم و خشک دسته بندی کرد. اآب انبار در ایران تاریخی کهن دارد و نشانه های زنده ی آن از سده های ۶ و ۷ هجری پابرجاست.
به طور کلی آب انبار بر دو نوع است:
آب انبار های دشتی: همانگونه که از نامش پیداست این نوع از آب انبارها در دشت ساخته می شود. آب انبارهای دشتی ساختاری بسیار ساده دارند و معمولا استخرهای سر پوشیده ای هستند که از یک طرف پلکانی به درون آنها می رود تا دسترسی به آب در هر سطح ممکن باشد.
منبع آب این آب انبارها یا نزولات جوی بود یا اینکه از دور دست ها و آب های جاری جوی آب ساخته می شد و آب انبار را با آب جاری آنها پر نگه می داشتند.
آب انبار شهری و روستایی : این نوع از آب انبارها در محلات مختلف شهرها و روستاها ساخته می شدند. بدنه اصلی آنها را یک تنوره یا خزانه، پلکان و پاشیر نشکیل می دهد.و برای خنک نگه داشتن آب چند بادگیر نیز ساخته می شده است.
چاه آب سرد
اطلاع دقیقی از ساختار این نوع سازه در دسترس نیست. ولی بر اساس نشانه های موجود می توان گفت چاه آب سرد در مناطقی که زمستان های برفی داشته اند ساخته می شد. در زمستان چاه را پر از برف می کردند و در تابستان از آب حاصل از ذوب برف استفاده می کردند.
