مساجد به عنوان یکی از مهمترین مکان های گردهمایی در شهر های ایران و نشانه بارز اسلام و ایمان این کشور پس از سقوط سلسله ساسانی مهمترین عنصر اجتماعی شهر ها و معماری محسوب می گردند.
پس از فتح ایران در ۲۲هجری به دست اعراب تبریز نیز دستخوش تغییرات اجتماعی و فرهنگی شد و این تغییرات و نمود معماری آن در دوره ایلخانی و تیموری به اوج خود رسید که آثار زنده آن هنوز در این شهر خودنمایی می کند.
مساجد زیبایی چون مجموعه ارک علیشاه و مسجد کبود نشانه های حیات اسلامی درخشان شهر تبریز می باشد.
در این نوشته لیستی از مساجد شهر تبریز که اهمیت تاریخی و زیبایی معماری دارند ارائه شده است.
مساجد تاریخی تبریز
- مسجد علی شاه
- مسجد استاد شاگرد
- مسجد کبود
- مسجد جامع تبریز
- مسجد چهار منار
- مسجد مقبره
- مسجد حسن پادشاه
- مسجد صاحب الامر
- مسجد سید حمزه
- مسجد ظهیریه
- مسجد قراملک
مسجد علیشاه
قدمت: دوره ایلخانی
آدرس : خیابان امام، اول خیابان شهید طالقانی
معرفی کوتاه: بخشی از ایوان جنوبی ارک علیشاه که پس از زلزله های مهیب تبریز باقی مانده است نشان از مجموعه ای عظیم دارد که ویران گشته است. بنابر گمانه زنی های باستان شناسی و معماری گنبد این ایوان بزرگتر از ایوان مداین بوده و سیاحان را همواره مدحوش زیبایی و عظمت خود می کرده و عظمت این بنا بارها در کتب تاریخی ذکر شده است. با استناد به اسناد موجود گنبد فروریخته این بنا الگوی ساخت گنبد های عظیم جهان قرار گرفته است.
معماری نظامی عهد قاجاری یکی از مباحثی است که در تاریخ معماری ایران کمتر بدان توجه کارشناسی شده است. ارک علیشاه تبریز یکی از آثار معماری نظامی عهد قاجاری و از اسناد عینی و مدارک مادی بر جای مانده از جنگ‌های ایران و روس است که در تمامی گزارش‌های تاریخی عهد قاجاریه از آن با عنوان ارک شهر و قلعه تبریز یاد شده است. کاوش‌های باستان‌شناختی سال ۱۳۵۰ ه. ش در محوطه ارک علیشاه تبریز، با سرپرستی و هدایت آقای «علی‌اکبر سرفراز»، صرف نظر از آثار معماری- باستان‌شناختی عهد ایلخانی، بقایای معماری و ادوات جنگی عهد قاجاریه را نیز عیان و آشکار کرد؛ که مجموعه آثار مکشوف، از نظر کاوشگر، بازمانده‌های ساخلوی عهد قاجار است؛ که در آنجا مهمات و ساز و برگ رزمی سپاه عباس میرزا فرمانفرما، در نبرد با روسیه تزاری، تولید و تأمین می‌شد.
متأسفانه، خروج آثار تاریخی عهد قاجار از شمول قانون راجع به حفظ آثار ملی ایران (۱۳۰۹ ه.ش.) و روش پاکسازی سبکی در مرمت این اثر، سبب شده است که در هشتاد سال گذشته هویت قاجاری ارک علیشاه تبریز حذف شده و به تبع آن، تاریخ ایران بخشی از شواهد باستان‌شناختی و تاریخ مادی جنگ‌های ایران و روس را برای همیشه از دست بدهد. (مقاله: حذف هویت قاجاری ارک علیشاه تبریز با مرمت به شیوه پاکسازی سبکی – فصل نامه علمی پژوهشی باغ نظر -دکتر بهرام آجرلو)
مسجد استاد شاگرد
قدمت:ایلخانی
آدرس: خیابان فردوسی سابق در محله قدیمی مهادمهین پشت دبیرستان دخترانه بنت الهدی
معرفی کوتاه: بنای ابتدایی این مسجد در دوره ایلخانی به دستور خان زمان ساخته شده است که در کتب تاریخی به سرعت ساخت آن و به تکلف آن در دوران خود اشاره بسیار شده است. بنای این مسجد در دوره قاجار و عباس میرزا بازسازی شده است و تغییرات بسیاری داشته است. وجه تسمیه مسجد استاد و شاگرد به دلیل خطاطی هایی است که توسط عبدا… صیرفی خطاط مشهور دوره ایلخانی و شاگردش انجام شده است.
قدمت: تیموری- قره قویونلو
آدرس: خیابان امام، جنب موزه آذربایجان
معرفی کوتاه: مسجد کبود یا گوی مسجید به دوره ی تیموری تعلق دارد که در زمان جهانشاه، از فرمانروایان قره قویونلو، که تبریز را پایتخت خود قرار داده بود، به اراده ی صالحه ، دختر جهانشاه ، آغاز شده است و با استناد به کتیبه ی برجسته سردرب آن در سال ۸۷۰ ه.ق ساختمان آن به اتمام رسیده است.
این مسجد در گذشته به عمارت مظفریه (از ریشه ظفر به معنی پیروزی) معروف بوده است که در طاق نمای سردرب هم این نام به چشم می خورد و این نام به دلیل پیروزی ها و فتوحات فراوان جهانشاه بوده است.نام دیگر آن فیروزه اسلام است که این نامگذاری به دلیل رنگ کاشی های معرق ظریف نمای خارجی و داخلی آن بوده که اغلب رنگ فیروزه ای داشتند.دیگر نام آن ، مسجد کبود می باشد که به دلیل کاربرد کاشی به رنگ های لاجوردی و آبی بوده است.یک نام دیگر آن مسجد جهانشاه است ، زیرا در زمان ابوالمظفر جهانشاه ساخته شده است.
مسجد جامع تبریز
قدمت: سلجوقی
آدرس : بازار بزرگ تبریز
معرفی کوتاه: مسجد جامع تبریز که در کتب تاریخی از آن به عنوان جامع کبیری نیز یاد شده است از ابتدای تاسیس مسجد جامع شهر و بازار تبریز بوده است.
قدیمی ترین بخش آن شبستان وسیع و تاق و گنبدهای استوار بر ستون های هشت گوش آجری آن می باشد. این مسجد در دوره ایلخانی مورد توجه و مرمت قرار گرفت که محراب گچ بری آن یادگار مغولان می باشد. همچنین در دوران آق قویلون ها گنبدی زیبا مزین به کاشیکاری های معرق در آن ساخته شد که همچنان پا برجاست.ولی بنای کلی امروزی مسجد بعد از زلزله در دوران قاجار مرمت و ساخته شده است.
مسجد مقبره
قدمت: صفوی
آدرس: بازار تبریز ، بازار کفاشان
معرفی کوتاه: این مسجد به دلیل وجود مقبره استاد مرمت کار آن میرزا مهدی قاضی طباطبایی به مسجد مقبره مشهور است. این بنا در دوره صفوی با نام مسجد شاه ساخته شده است. پس از زلزله مهیب تبریز سقف مسجد فر می ریزد و توسط میرزا مهدی قاضی طباطبایی بر روی ستون های سنگی خوش تراشش مرمت و از نو ساخته می شود.
مسجد چهار منار
قدمت: سلجوقی
آدرس: بازار بزرگ تبریز
معرفی کوتاه: مقبره پادشاهان روادی که چهارمنار نیز نامیده می شود.
قدمت این مسجد ۷۰۰ ساله به زمان سلجوقیان می رسد و یکی از قدیمی ترین مساجد تبریز است.این مسجد زیبا در نزدیکی کاروانسرای میرزا ابوالحسن واقع شده است و به همین دلیل از رفت و آمد زیادی برخوردار بوده و تلاش های زیادی برای حفط و احیای آن صورت گرفته است.
مسجد سید حمزه
قدمت: ایلخانی
آدرس:تقاطع خیابان ثقهالاسلام و بازارچه سید حمزه
معرفی کوتاه: مسجد و بقعه امام زاده بقعه امام زاده سید حمزه در سال ۷۱۴ هجری ساخته شده است. صاحب بقعه با ۱۶ واسطه نسبش به امام موسی بن جعفر(ع) می رسد. نمونه های حجاری ظریف باقی مانده از این بقعه نشان دهنده عظمت بنای اولیه آن است. تاق مرمرین در صحن مدرسه که از چهار قطعه مرمر بزرگ تشکیل و در پیشانی آن آیه ای از سوره الحجر حک شده از این جمله است. نمای تاق مرمرین در ورودی بقعه از شاهکارهای حجاری دوره صفویه و آینه بندی های طاق بالای صندوق قبر امامزاده بسیار چشمگیر است.
مسجد ظهیریه
قدمت: صفوی
آدرس: تقاطع خیابان ثقهالاسلام و بازارچه سید حمزه جنب مسجد سید حمزه
معرفی کوتاه: این مسجد در جانب غربی بقعه سید حمزه واقع شده است. زیبایی این مسجد به گنبد بدون ستون ۲۰* ۸ آن می باشد. این مسجد در دوره نادر شاه بازسازی و مرمت شده است.
مسجد حسن پادشاه
قدمت:آق قویونلو
آدرس :میدان صاحب الامر
معرفی کوتاه: در باب معرفی مسجد حسن پادشاه همین بس که ” اولیا چلبی ” که در سال ۱۰۵۰ ه . ق از مسجد حسن پادشاه دیدن کرده در توصیف این مسجد می نویسد: ” ..این مسجد را سلطان حسن آق قویونلو بنا کرده است … بنای این مسجد یکی از شاهکارهای هنر معماری است . گنبدهای آن همه کاشی کاری شده و از چهار سو دارای منافذی هستند که با سنگ های مرمرین مزین و مشعشع گردیده اند. ”. امروزه از مسجد حسن پادشاه ، ازآنهمه سنگِ تراش و رخام و کاشی جز تعدادی اندک باقی نمانده است ، زیرا اوایل قرن حاضر در محل حسن پادشاه ، مسجدی با ستون های چوبی و سقف مسطح برپا شد که هنوز مورد استفاده اهالی است.
مسجد صاحب الامر
قدمت: صفوی
آدرس: میدان صاحب الامر
معرفی کوتاه: مسجد صاحب الامر یا مسجد شاه تهماسب در زمان شاه تهماسب یکم ساخته شده است و دوبار یکی در دوران حمله غثمانی و بار دیگر در زلزله مهیب تبریز ویران شده است. از بنای اولیه آن دو تاق مرمرین و سنگ نبشته مرمرین سوره الجن باقی مانده است. از لحاظ معماری گنبد و مناره های این مسجد با دیگر مساجد متفاوت می باشد.
از بنای این مسجد امروزه به عنوان موزه قرآن و کتابت استفاد می گردد.
مسجد قراملک
قدمت: صفوی
آدرس: قراملک، خیابان وحدت، خیابان نهضت، میدان حسینیه
معرفی کوتاه: این مسجد که ترکیبی زیبا از چوب و آجر و شیشه های رنگی می باشد در دوره صفویه با معماری ساده ای ساخته شده است. این مسجد در دوره قاجاریه مورد مرمت قرار گرفته ولی به دلیل عدم رسیدگی رو به ویرانی بود و با مرمت های امروزی روحی تازه گرفته است.
