به جرات می توان ادعا کرد تاریخ تبریز یکی از بحث برانگیزترن میان شهر های تاریخی ایران است. محققان و تاریخ نویسان در مورد تاریخ بنای این شهر تا وجه تسمیه آن در گیر مباحثه های پایان ناپذیری هستند. تاریخ تبریز پیش از اسلام نیز مستثنی نیست. برخی تاریخ شناسان فرض را بر این قرار داده‌اند که بهشت عدن در محل فعلی تبریز قرار داشته است. تا پیش از کشف منطقه باستانی ۵۰۰۰ ساله کنار گوی مسجد در خوشبینانه ترین موارد نام تبریز در کتیبه سارگن دوم پادشاه آشوری آورده شده بود. با یافته های جدید قدمت آبادی در تبریز پیشتر می برد که نشانه های آن در سایت موزه این شهر به طور کامل مشهود است و گمانه زنی های تاریخی در مورد آن همچنان ادامه دارد. همچنین نشانه هایی از نام آذربایجان و تبریز در نوشته های یونان باستان وجود دارد. شهر تبریز بار ها برروی خرابه های خود از نو ساخته شده ارتباط این شهر با شهر های ماد اثبات شده است. این شهر یکی از مراکز بازرگانی مهم منطقه بوده نقش پل ارتباطی میان شرق و غرب را بازی می کرده است که وجود سفالینه های اقوام متعدد در یافته های باستانشناسی گواه زنده ای بر این مدعاست. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی‌تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده‌است.
در مورد وجه تسمیه تبریز داستان ها و روایت های بسیاری وجود دارد که از آن جمله می توان به مستندات ولادیمیر مینورسکی ، ایرانشناس،اشاره کرد که نام تبریز را متعلق به گویش ترکی قدیم (خزر) می شناسد و رد پای آن را اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل ازاشکانیان جستجو می کند. از دیگر سو با ریشه یابی در زبان های آریایی می توان آن را به محل جریان رود و چشمه و یا محلی گرما ریز تفسیر کرد. به مانند بیشتر شهرهای ایران که نام هایشان در افسانه ها گره خورده است تبریز هم داستانی در پس نام خود دارد که نزدیک به واقع نیست. افسانه های عامیانه وجه تسمیه تبریز را به زبیده خاتون زن هارون الرشید نسبت می دهند که با اثامت در حوالی منطقه تبریز و هوای درمانگر آن بر بیماری تب نوبه پیروز شد و به پاس آن فرموده شهری در آن‌محل بنا کنند و نام آن را تبریز بگذارند .
