بازار از دوران باستان محل تبادلات فرهنگی بوده و نقشی فراتر از تجارت را داشته است. بازار به مفهوم اصلی خود متشکل از زیر مجموعه های تجاری، مذهبی، فرهنگی، بهداشتی، آموزشی بوده که قلب تپنده شهر محسوب می شد. مجموعه بازار تاریخی تبریز یکی از مهم ترین مراکز تجاری در مسیر جاده ابریشم قرار داشت. بازار تبریز وسیع ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته آجری جهان با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع قطب تجاری بخش بزرگی از آسیا و خاورمیانه بوده است. این مجموعه شکوه مند از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته که براساس حرفه های رایج در آنها و گاهی به نام بانی و سازنده بازار یا راسته نامیده شده اند. روند شکل گیری بازار تبریز از قرن سوم هجری به مرکزیت مسجد جامع و مجموعه حکمتی آغاز گردید و در قرن ۱۳، زمان پایتختی صفویه پررونق تراز همیشه درخشید. پس از انتقال پایتخت از این شهر و تغییر جایگاه سیاسی آن در قرن ۱۶، تبریز نقش تجاری و فرهنگی خود را حفظ کرد. هم اکنون یکی از کاملترین نمونه های سیستم تجاری و فرهنگی سنتی ایران را می توان در مجموعه بازار تاریخی تبریز یافت.

شهر تبریز میزبان زلزله های بزرگی بوده است که پس از هر ویرانی از نو ساخته شده است. بازار تبریز پس از ویرانی عظیم زلزله سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شد. بازار تبریز با توجه به انحصار از نظر معماری و نقش مستمر خود در تاریخ در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۰ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

گردشگران و محققان بسیاری در طول تاریخ به تبریز سفر کرده اند و از تبریز در سفرنامه ها و گزارش های خود یاد کرده اند از آن جمله مقدسی، یاقوتی، مارکوپلو، ابن بطوطه، حمدا… مستوفی، کلانچو، جان کارت رایت انگلیسی، شاردن و جملی کارری را نام برد. نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. براساس این نقشه هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعه کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانه مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیله پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند به آن سوی رودخانه متصل بود. نقشه این بازار در بخش شمال شرقی نقشه مذکور رسم شده و اکثر جا‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند. اغلب تیمچه‌ها و سرا‌ها بازار دارای سه طبقه‌ می باشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا ،طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است.

بازار تبریز شامل ۶۵۰۰ حجره، ۲۴ کاروانسرا، ۲۰ تیم و تیمچه، ۵ راسته بازار، ۲ چهارسوق، ۱۹ دالان، ۳۱ بازار،۱ میدان، ۷ بازارچه، ۸ دروازه، ۲۹ مسجد، ۳ بقعه، ۴ مدرسه، ۱ زور خانه، ۲ کتابخانه، ۲ پل بازار، ۲ روگذر، ۵ موزه، ۱ خانه، ۶ حمام و ۱ یخچال می باشد. این بازار در طول قرن ها به یک مجموعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی تبدیل شده است که در آن سازه های تخصصی معماری، فعالیت ها، حرفه ها و مردم فرهنگ های مختلف در یک محیط گرد هم آمده اند. نقش فرهنگی بازار تبریز در ایام محرم و گردهمایی بزرگ بازاریان و مردم عزادار برجسته ترین نمایه فرهنگی این مجموعه  تجاری و فرهنگی می باشد. نقش ماندگار بازار تبریز را می توان در طرح پارچه های آن و در معماری بسیار متنوع آن جستجو کرد.

داد و ستدها:                                                  

از نیمه دوم قرن سیزدهم، تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و طرابوزان، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل می‌کردند. این بازار در زمان عباس میرزا به مرکز تجارت انگلیسی‌ها مبدل شده بود.

تبریز پس از قرن سیزدهم، پایگاه اصلی تجارت اروپا با مناطق شمالی ایران به‌شمار می‌رفت؛ به گونه‌ای که در سال ۱۲۵۶ خورشیدی، این شهر ۲۵ تا ۳۳ درصد از کل مراودات تجاری کشور را عهده‌دار بود و از این لحاظ برتر از تما شهر های ایران محسوب می‌شد. هم‌چنین تا سال ۱۲۸۵ خورشیدی، تبریز مرکز اصلی تجارت ایران با آسیای میانه شناخته می‌شد.

آینه، انواع پارچه های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، چیت موصلی، شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی توسط اروپاییان وارد تبریز می‌شدند. بازاریان تبریزی نیز ابریشم و مقداری ابریشم ماشینی، اسلحه، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم به بازرگانان اروپایی می‌فروختند. البته همواره این داد و ستدها به نفع اروپاییان تمام می‌شد.

در گذشته یکی از ارکان‌های اصلی و اساسی بازار تبریز، ارامنه بودند؛ به طوری که کنسولگری فرانسه در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، شمار ارامنه تبریز را بالغ بر ۵٬۰۰۰ نفر دانسته است.

بازارچه ها:

بازار امیر یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای تبریز است. میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی‌خان وزیر شاه سلیمان و نوه میرآخور شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این بازار را بنا نهاده‌است.

بازار بلورفروشان (قیزبستی) مکان فروش بهترین وسایل شیشه‌ای از جمله بلور در سطح تبریز بود. تیمچه‌ها و سراهای آن شامل «تیمچه قندفروشان»، «تیمچه مظفریه»، «دالان بادامچی‌لر»، «دالان حاج شیخ»، «دالان میرزا مهدی»، «سرای میرزا مهدی» و «سرای گرجیلر (جورجیلر)» می‌شود.

بازار حرم خانه از «تیمچه سعدیه»، «تیمچه هاشمیه»، «سرای آلمانی‌ها» و «سرای صاحب‌دیوان»و (ساختمان سنگی کلانتری ۸ سابق) تشکیل یافته است.

بازار شیشه‌گرخانه در گذشته محل فروش انواع شیشه بوده و بیش‌تر مغازه ‌های آن به شیشه‌سازی مشغول بوده‌اند. این بازار در گذشته از دو سرا به نام‌های «حاج رسول» و «میرزا علی‌النقی» تشکیل شده بود؛ ولی این دو سرا توسط شهرداری تبریز تخریب شده و در محل آن‌ها، بازار و پارک شمس تبریزی احداث گردید. امروزه بازار شیشه‌گرخانه محل عرضه انواع ادویجات و شیرینی های سنتی تبریز است.

بازار صادقیه از گذشته تا به امروز، محل فروش انواع قالی دست‌بافت تبریز بوده‌است. از تیمچه‌ها و سراهای معروف این بازار می‌توان به «تیمچه حاج رحیم»، «دالان خونی»، «سرای بزرگ شاهزاده»، «سرای دباغایی»، «سرای دودری»، «سرای قدیم سید حسین»، «سرای کوچک شاهزاده» و «سرای میانه سید حسین» اشاره کرد.

بازار عباچی یکی دیگر از بازارچه های مهم بازار تبریز می باشد که از از تیمچه ها و سراهای آن می توان«تیمچه اخلاقی»، «تیمچه حسینی»، «تیمچه شعربافان» و «سرای میراسماعیل» نام برد.

بازار فرش تبریز معروف به بازار مظفریه، یکی از آثار تاریخی شهر تبریز است. این بازار از قدیم‌ محل فروش فرش‌های بافت نقاط مختلف بوده است و هم اکنون نیز همین کاربرد را داراست. این بازار در زمان مظفرالدین‌شاه بنا شد.

بازار کفاشان یکی از عمده‌ترین مکان‌های تولید و عرضه کفش در تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعدد این بازار، محل دوخت و تولید انواع کفش است. «تیمچه امید»، «تیمچه حاج ابوالقاسم»، «سرای امید» و «سرای حاج ابوالقاسم» از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای بازار کفاشان محسوب می شود.

بازار یمنی‌دوز در گذشته محل دوخت نوعی کفش محلی به نام یمنی بوده‌است. تیمچه شفیع و سراهای آقا، شاهزاده و شفیع، از مشهورترین تیمچه‌ها و سراهای این بازار به‌شمار می‌روند.

راسته‌بازار جزء یکی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های بازار تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعدد آن محل عرضه بسیاری از اقلام مورد نیاز مردم است و به این دلیل به بازار ملی شهرت دارد. «تیمچه حاج تقی»، «تیمچه حاج شیخ»، «تیمچه حاج صفرعلی»، «تیمچه حاج محمدقلی»، «تیمچه‌های دودری»، «دالان خان»، «سرای حاج محمدقلی»، «سرای درعباسی»، «سرای دودری»، «سرای شیخ کاظم»، «سرای کچه‌چی‌لی»، «سرای گرچیلر (جورچلر)»، «سرای میرزا مهدی»، «سرای میانه حاج سید حسین»، «سرای میرزا جلیل» و «سرای نوی حاج سید حسین» از مهم‌ترین تیمچه‌ها و سراهای راسته‌بازار محسوب می‌شوند.

موزه مشاغل تبریز نمایه ای کوچکی از بازار قدیم تبریز می باشد که می توان بعد از بازدید از بازار تبریز گشتی در این موزه زد و قدم در هیاهوی بازار ۱۳ قرن پیش گذاشت.