بطور کلی معماری دوره قاجار را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :
۱) دوره ی اول، از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه : در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.
۲) دوره ی دوم، از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار : در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.
هنر معماری دوره قاجار با مقایسه با دوره‌ی صفویه[بخصوص در مورد ساختمان و توده] بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچبری، آیینه‌کاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش‌بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.
اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد. تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند. به طور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح میشود.
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند.
ویژگی های کلان معماری دوره قاجار :
– استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی
– استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ
– استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری
– استفاده از کنگره های کنار بام کاخها
– استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید
– عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی
– ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها
– مرکزیت بنا با ستون و سرستونها
– بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت
– ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها
– درونگرا
– حوضچه ها وحوض های مربع مستطیل
– معماری کارت پستالی
– رعایت سلسله مراتب
– تبدیل سه دریها به دو دری
– ایجاد پلکان در محور اصلی
– سقف شیروانی
– ایجاد میادین
معماری بناهای قاجار:
۱) مسجد امام سمنان یا مسجد سلطانی:
این مسجد دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است. در شمال غربی به دالان درازی باز می شود که در انتهای آن تکیه پهنه است.
درهای شمال، جنوب و شرق دارای هشتی دالان و دهلیز هستند . بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغل‌های کاشی کاری شده وجود دارد .
بارزترین ویژگی معماری مسجد امام(ره) را چهار ایوانی بودن آن هست، دو ایوان شمالی و جنوبی ، کوچکتر و ارتفاع هر کدام ۱۱ متر است و از هر نظر با هم شباهت دارند. بلندترین ایوان این مسجد، ایوان غربی آن است و دارای کاشیکاری و کتیبه‌هایی است که با خط ثلث در زمینه لاجوردی نقش بسته و در برگیرنده آیاتی از کلام‌الله مجید است. شبستان و مقصوره اصلی همراه با نقاشی بسیار زیبای آن و تزیین ایوان اصلی از برجسته ترین ویژگی معماری این مسجد در مقیاس با سایر مساجد استان و کشور است. به علت گرمای بیش از حد در تابستان و سرمای شدید در زمستان در این بنا ۴ شبستان زیر زمینی در نظر گرفته شده است و بالای این شبستانها حجره‌هایی ساخته شده است که راحتی طلاب و علوم دینی را فراهم کند. در مسجد امام(ره) و در طرفین ایوان غربی دو شبستان شامل ۴۰ طاق و ۳۰ مدور و قطور در وسط و پنج و نیم ستون در هر قسمت که جمعأ ۴۰ ستون می شود قرار گرفته است. شبستانها با اتاقهایی با پنجره‌هایی مشبک آجری لعاب دار ساخته شده است.
معماری ایرانی از نظر شیوه و سبک احداث در قرون اسلامی را به ۴ نوع شیوه خراسانی، شیوه رازی، شیوه آذری و اصفهانی تقسیم می شود. مساجد معمولأ به شیوه‌های خراسانی، آذری و اصفهانی طراحی و ساخته شده‌اند و کمتر مسجدی به سبک رازی در کشورمان وجود دارد.
شیوه ساخت مسجد امام(ره) سمنان به شیوه اصفهانی ساخته شده است.
۲) عمارت مفخم:
بنای تاریخی “عمارت مفخم” به عنوان بزرگترین و شاخص‌ترین اثر معماری دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است.
در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه “دارالحکومه مفخم” را تشکیل می‌داده‌اند.
بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ۵۰در ۲۳متر و به ارتفاع حدود ۹متر ساخته شده و در مجموع ۳۴اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آیینه‌کاری، کاشیکاری و گچبری تزیین شده بود.
عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد که در جلوی هر یک ردیفی از ستونها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره، در اتاقهای بنا به این ایوان‌ها باز میشود.
در ضلعهای شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با ۱۸ پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند.
ایوانهای طبقه اول ۳۸متر طول و ۳/۱۴متر عرض دارند و در جلوی هر یک ۹ ستون سطبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌کشند.
در عوض ستونهای طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع کاشی تزیین شده است.
بیشتر تزیینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشیکاری است.
جالب است که در کاشیهای هر ستون از تکرار نقوش و طرحها پرهیز شده تا نمایی متنوع ایجاد شود.
چشم‌نوازترین تزیینات، در لچکی‌های چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شکل مرکزی دیده میشود.
در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچکها ایجاد شده که به نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است.
۳) خانه طباطبایی ها:
مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است.
این مجموعه مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است
قسمت اندرونی خانه شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب هائی که بادگیرها هوا را در آن جریان می دهند که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبائی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق های آن بیشتر می باشد و دارای سرسرای پذیرائی مجزائی است. در زیرقسمت اندرونی مخصوصا اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصر به فرد خود است و به علل مختلف از جمله: وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلا در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر، نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیرزمین می شود؛ همه این عوامل باعث شده تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف درمابین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.
قسمت بیرونی شامل تالار بزرگ ( اتاق شاه نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره های مشبک رنگی و پنجره های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می شود. این اتاق دارای تزئینات نقاشی و آئینه کاری و گچ بری های جالب از جمله پنجره های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می رسد. در دو طرف اتاق شاه نشین اتاق های گوشواره بنا شده است در جلوی اتاق شاه نشین، ایوانی با آئینه کاری و گچ بری های جالب دیده می شود.
در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه یکدیگر احداث شده است که دارای تابلوهای بدیع نقاشی می باشند و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می آیند. خانه طباطبائی دارای ۵ درب ورودی می باشد که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می گردد. علت پیچ و خم های راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.
۴) شمس العماره در مجموعه کاخ گلستان:
شمس العماره یا بنای خورشید یکی از بناهای تاریخی تهران، مربوط به دوره قاجار و از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان و برجسته‌ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است.دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است.گویا ناصرالدین شاه پیش از سفر به اروپا و با دیدن تصاویر بناهای فرنگستان، تمایل پیدا کرد بنایی مرتفع، نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد کندتا بتواند از بالای آن منظره شهر و دورنمای پیرامون را تماشا کند.
این کار را یک معمار ایرانی انجام داد به نام «محمد کاشی»، و به هیچ وجه از مهندس و معمار اروپایی استفاده نشد. آن زمان، زمانی بود که تازه فلز وارد ایران شده بود و بنا بر گفته های دیگران شمس العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است.
باقی خانه ها از «توفان» و چوب و کاه گل استفاده می کردند. از آن جایی که ما در ایران تا آن زمان بنایی به این بلندی نداشته ایم در شمس العماره برای سوار کردن طبقات از شیروانی استفاده کرده اند. که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است. نکته جالب این معماری در همین است. برای نگهداری ساختمان از «خرپا» استفاده کرده اند و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند. این از نکات بسیار بسیار جالب معماری شمس العماره است در واقع آن جا از «خرپا» برای برپایی صرفا شیروانی ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است و از این طریق می خواستند فشاری که از بالا هدایت می شده را به دیوارها منتقل کنند. این خیلی جالب است که در آن زمان به وسیله چند چوب و خرپایی که بنا کرده اند طی محاسباتشان آن را به شکلی قرار داده اند که تا امروز این ساختمان را برپا نگه داشته است. برای ساخت اتاق های طبقه بالاتر نیز از تکنیک معماری مناره استفاده شده است. شما اگر به مناره های مساجد نگاه کنید متوجه این موضوع می شوید که در ابتدای مناره از قطرها بزرگ استفاده کرده اند و هر چه قدر که بالاتر رفته اند قطر دیوارها کمتر می شود. این به خاطر ایجاد وزن کمتر روی مناره است، چون آنها حساب زلزله را هم می کردند و از این طریق استحکام بنا را بیشتر می کردند. در شمس العماره نیز چنین کاری انجام داده اند، و هر چه قدر ساختمان به طرف بالا می رود جمع تر می شود. یعنی یک سری محاسبات مقاومت در برابر زلزله هم انجام داده اند. باید اعتراف کنم که ما امروز هم در محاسباتمان راجع به این که آنها چگونه فکر می کردند حیران می مانیم. این خیلی عجیب است که چگونه یک بنای پنج طبقه ای مثل شمس العماره را با مصالح سنتی مثل آجر، کاه گل و ساروج بنا کرده اند و تا امروز هیچ چیز نتوانسته آن را تخریب کند.
۵) مسجد ومدرسه سپهسالار:
مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است.
معماری این مسجد از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد؛ تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود ۱۰ مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.
