شهر تاریخی بیشاپور در ۱۲۰کیلومتری جنوب شیراز و ۲۳کیلومتری غرب شهرستان کازرون واقع شده است. بیشاپور در کنار جاده شاهی روزگار باستان واقع شده که در دوره هخامنشیان «تخت جمشید» و « استخر » را به شهر باستانی « شوش» و در دوره ساسانی شهر « گور» و « بیشاپور » را به « تیسفون » مقر امپراطوری ساسانی وصل می نموده است. شهر بیشاپور ۱×۲کیلومتر وسعت دارد و جزء اولین شهرهای باستانی است که دارای تاریخ مکتوب شهرسازی می باشد. این تاریخ سنگ نبشته ای است که با دو خط اشکانی و ساسانی بر روی ستون بنای یادبود بیشاپور حک شده است .با توجه به وضعیت جغرافیایی خاص بیشاپور خصوصا رودخانه شاهپور و « تنگ چوگان» این شهر در روزگار خود سرآمد شهرهای دوره ساسانی بوده است . تاریخ ساخت شهر به دوره شاهپور و حدود سال های ۲۷۲ـ ۲۴۱م بر می گردد .
علاوه بر شهر بیشاپور ، آثار « قلعه دختر» و « قلعه پسر» و نقوش « تنگ چوگان » و « غار شاهپور » نیز از دیگر ویژگی های آثار دوره ساسانی این محدوده می باشند. شهر بیشاپور در بخش شرقی و جنوبی توسط خندق و در شمال توسط کوهستان و قلعه و در غرب توسط رودخانه شاهپور محصور و محافظت می شده است. وجود روخانه پر آب شاهپور و چشمه ساسان از اهمیت ویژه این منابع آبی در روند شکل گیری شهر تاریخی بیشاپور حکایت دارند. هر چند تاکنون بخش بسیار محدودی از آثار تاریخی شهر بیشاپور کاوش شده است و نمی توان نظر قطعی در خصوص چگونگی پراکندگی آن ارایه داد. اما با نگاهی اجمالی می توان دریافت که بیشتر آثار دوره ساسانی در بخش شمالی شهر ایجاد شده و این شهر در دوره اسلامی به سمت جنوب گسترش یافته است . به طوری که آثار شناخته شده تاکنون در بخش شمالی شهر مانند معبد « آناهیتا» و تالار تشریفات و بقایای برج و بارو تعلق آن را به دوره ساسانی آشکار می سازد و آثار بخش جنوبی شهر همانند بقایای مسجد جامع نیز حکایت از اسلامی بودن این آثار دارند.
تاریخچه مختصر مطالعات و پژوهش های انجام یافته در مجموعه بیشاپور
از آنجایی که درگذشته بیشتر موسسات علمی و پژوهشی و یا گروه هایی به نمایندگی از موزه های معتبر خارجی ماموریت می یافتند در آثار مهم ایران به کاوش و مطالعه بپردازند، بیشاپور نیز به دلیل اهمیت خاص خود مورد توجه گروه های خارجی قرار گرفت. خصوصاً این که این شهر به دلایل تاریخی و همچنین ویژگی های طبیعی منطقه از میان دیگر کوره های دوره ساسانی (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان ) برتری خاصی داشت و همچنین از نظر شهرسازی و معماری نیز حایز اهمیت فوق العاده ای می باشد. بنابراین در فاصله زمانی سال های ۱۳۱۹ـ ۱۳۱۴هجری شمسی « ژرژسال » و « گیرشمن » به نمایندگی از طرف موزه لوور پاریس اقدام به حفاری و کاوش در این شهر نمودند و در این کاوش ها بخشی از آثار دوره ساسانی شهر در جبهه شمالی آن آشکار گشت . این کاوش ها ادامه پیدا نکرد و به مدت ۳۰سال وقفه در آن صورت پذیرفت، تا این که سرانجام اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه گروهی را به سرپرستی دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس ایرانی مأمور ادامه حفاری و بازسازی این شهر نمود که این عملیات نیز از سال ۱۳۴۷لغایت ۱۳۵۷تداوم داشت.
بعد از انقلاب اسلامی برای سال های متمادی به جز فعالیت هایی در خصوص نگهداری و نگهبانی از مجموعه اقدام خاصی صورت نگرفت تا این که مجدداً از چند سال گذشته کاوش های باستان شناسی و مرمت آثار مجموعه از سر گرفته شده که می توان به کاوش های دکتر علی اکبر سرفراز در اطراف معبد آناهیتا و حفاری اندکی که در کاخ « والرین » صورت گرفت اشاره نمود که البته این کاوش ها به دلیل نبود فرصت کافی و اعتبار لازم ناتمام مانده است. مهندس مهریار نیز به اتفاق باستان شناسان عضو گروه مرکز شهر یعنی اطراف بنای یادبود و بقایای مسجد جامع را مورد کاوش قرار داده اند. هر چند این اقدامات می توانست آغازی بر فعالیت های گسترده باستان شناسی ، مرمت ، سامان دهی و معرفی مجموعه باشد لیکن از دو سال گذشه با رکود و توقف مواجه گشت.
بررسی ساختار طبیعی و چگونگی شکل گیری مجموعه بیشاپور
عمده ترین دلیلی که بر روند شکل گیری مجموعه بیشاپور در این منطقه می توان اشاره نمود طبعا ساختار طبیعی و شرایط زیست محیطی مناسب آن می باشد که شهر بیشاپور را از دیگر شهرهای ساسانی (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان) متمایز می سازد . طبیعت زیبای منطقه که ترکیبی است از کوه های مرتفع ، تنگ چوگان ، رودخانه پر آب شاهپور ، وجود داشت حاصلخیز و سرسبز و باغ های مرکبات و چشمه ساسان ، شهر تاریخی بیشاپور را به محیط پیرامون خود مرتبط ساخته است. از سوی دیگر آثار تنگ چوگان شامل نقوش برجسته و غار شاهپور و قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز کوه مشرف به شهر و پل ساسانی رودخانه شاهپور و خندق پیرامون شهر از عناصر تاریخی و معماری هستند که هویت خاصی به مجموعه بیشاپور می بخشند. وجود شبکه معابر و گذرگاه های درون شهر خصوصا در محور شمالی ـ جنوبی و تلاقی آن با محور شرقی ـ غربی در محدوده مرکزی شهر یعنی جایی که بنای ستون یادبود قرار داد و در امتداد پل دوره ساسانی واقع شده است . و توجه به بناهای تشریفاتی ـ مذهبی شهر که در بخش شمالی قرار گرفته و از نظر حفاظتی و امنیتی با وجود برج و باروی کنار آن و قلعه دختر که نقش مهمی در تأمین امنیت آنه ایفا می نموده است، از نظر معماری و شهرسازی جالب توجه است خصوصا آن که هماهنگی و نظم در ساختار طبیعی مجموعه و روند شکل گیری شهر و آثار آن به خوبی هویدا می باشد و به عبارتی می توان گفت ساسانیان شهری را بنا کردند که با طبیعت منطقه عجین شده است و ساختار طبیعی و تاریخی، امنیتی، اقتصادی ، سیاسی و نظامی منطقه را شکل دیگری بخشیده اند . از آن رو که این شهر بر سر راه شاهی قرار گرفته و از نظر سیاسی و نظامی حایز اهمیت می باشد. شرایط زیست محیطی مناسب منطقه نیز نقش مهمی در تأمین معیشت و اقتصاد جامعه ایفا می نماید. وجود مراتع طبیعی چون کوه و رودخانه و ایجاد خندق و دژ امنیت شهر و شهروندان را تأمین می نماید و قرار گرفتن شهر در سطحی بالاتر از دشت شهر را از چشم انداز زیبایی برخوردار و از خطرات مختلف از جمله سیل نیز محافظت می نموده است . به هر حال تمامی این شرایط اقتصادی ـ اجتماعی ـ زیست محیطی و غیره در شکل گیری و تکامل شهر بیشاپور نقش مهمی ایفا نموده اند.
منبع: lastsecond.ir
