یکی از بناهای تاریخی تبریز، مسجد کبود یا گوی مسجید می باشد. این بنا به دوره تیموری تعلق دارد که در زمان جهانشاه، از فرمانروایان قره قویونلو، که تبریز را پایتخت خود قرار داده بود، به اراده‌ی صالحه، دختر جهانشاه، آغاز شده است و با استناد به کتیبه ی برجسته سردرب آن در سال ۸۷۰ ه.ق ساختمان آن به اتمام رسیده است.
جهانشاه از مشاهیر دانش و ادب بود که سلطنت خود را از سال ۸۳۹ ه.ق آغاز کرد و در سال ۸۷۲ به دست اوزون حسن از طایفه آق قویونلو کشته شد و بنای مسجد کبود به مثابه یادمانی از پیروزی های جهانشاه برپا گردیده است.
وجه تسمیه مسجد کبود:
این مسجد در گذشته به عمارت مظفریه (از ریشه ظفر به معنی پیروزی) معروف بوده است که در طاق نمای سردرب هم این نام به چشم می خورد و این نام به دلیل پیروزی ها و فتوحات فراوان جهانشاه بوده است.
نام دیگر آن فیروزه اسلام است که این نامگذاری به دلیل رنگ کاشی های معرق ظریف نمای خارجی و داخلی آن بوده که اغلب رنگ فیروزه ای داشتند.
دیگر نام آن ، مسجد کبود می باشد که به دلیل کاربرد کاشی به رنگ های لاجوردی و آبی بوده است.
یک نام دیگر آن مسجد جهانشاه است ، زیرا در زمان ابوالمظفر جهانشاه ساخته شده است.
مسجد کبود در گذر تاریخ:
این بنا در طی قرون گذشته در اثر عوامل مختلفی، متحمل صدمات جبران ناپذیری شده است.
این عوامل عبارتند از: خارج شدن تبریز از مرکزیت قدرت و تجارت که مساجدش فراموش شد و مقر حکومت به قزوین و بعد به اصفهان منتقل شد و صنعتگران هم به اجبار به اصفهان کوچ کردند.
عامل مهم دیگر، زلزله شدید سال ۱۷۸۰ میلادی (۱۱۵۸ ه.شمسی و ۱۱۹۳ ه.قمری) که از مسجد کبود به جز سردرب و چندین جرز پایه چیزی برجا نمی گذارد.
عامل دیگر، غارت مصالح دیوارهای فروریخته بر اثر زلزله است که ساکنان اطراف، آن ها را برای ساختمان خانه های خود می بردند و عده ای حیاط بزرگ مسجد را تصرف کرده و برای خود خانه می ساختند.
معماری مسجد کبود:
این مسجد یکی از معروفترین مساجد ایران است که به سبک آذری ساخته شده است .
تهرنگ این مسجد از مسجد شاه ولی تفت برگفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله به کار رفت و بر خلاف بیشتر مسجدها میانسرا ندارد. مسجد دارای گنبد خانه ای است که گرداگرد آن را شبستان ها فرا گرفته اند . محراب اولیه ی مسجد ویران شده و آن را درگاه کرده اند . پیش از آن از دو سوی محراب رفت و آمد صورت می گرفته است.
به خاطر آب و هوی سرد تبریز این مسجد ، یکی از مساجد تمام مسقّف ایران است . ایوان ورودی آن مانند مساجد دوره‌ی مغول و تیموری جلوتر از دیوارهای اطراف آن است . سطح بنای مسجد از کوچه اصلی به ارتفاع ۵ پله بلندتر است .
شبستان بزرگ دارای گنبد دوپوش می باشد و قبلاً ۹ گنبد بر روی قسمتهای مختلف بنا و بخشهای گوناگون داشته و بناهای الحاقی دیگر نیز ضمیمه آن بوده که به دلیل وقوع چند زلزله و عدم توجه سلسله های بعدی قسمتهای زیادی از آن تخریب شد و امروزه اثری از آنها باقی نیست .
نقش و نگارهای مسجد کبود:
خصوصیت و شهرت وافر مسجد کبود بیشتر به خاطر کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، و اجرای نقوش پرکار آن می باشد. و مادام دیولافوآ ، باستان شناس فرانسوی که به ایران سفر کرده بود ، در سفرنامه ی خود نوشته است که کاشی کاری این مسجد عالی تر از کاشی کاری مساجد دوران صفوی در اصفهان و یا مسجد گوهرشاد مشهد است.
در متن کتیبه برجسته سردرب باشکوه و پرنقش و نگار آن آمده است : “عمارت مظفریه”. همچنین نام نعمت الله بن محمد البوّاب، خطاط و احتمالا طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است.
در مسجد کبود تنها به در دو مورد به کلام فارسی بر می خوریم: یکی در پشت درب ورودی مشرف به شبستان بزرگ، یک بیت شعر معرق کاری شده به خط ثلث و حاشیه طلایی در متن مشکی است. دیگری در پایه ی جنوبی طاق شبستان سمت راست کفش کن در میان گل های معرق و کاشی مربع آبی رنگ معرق کاری شده به خط نستعلیق نوشته شده که بسرکاری عزالدین قاپوچی ابن ملک.
شبستان کوچک که در سمت جنوب بنا واقع است، با قطعات سنگ مرمر ازاره بندی شده است که آیات قرآنی به خط ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ ها است. کاشیکاری آن صرفا به رنگ لاجوردی و عمدتا از قطعات شش ضلعی در اندازه های متفاوت کار شده است و تمام سطح سقف آن زرنگار( نقاشی با آب طلا) بوده است.
ثبت اثر:
این اثر در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت نشده ولی در تاریخ ۹/۸/۲۰۰۷ م به این سازمان پیشنهاد شده است.
این اثر در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ به شماره ی ۱۶۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
