“باغ ایرانی”، “باغ سرا” و یا “فردوس” به باغ‌های باصفا با درختان، جویبارها و چشمه سارها گفته می‌شود که از دیرباز در میان ایرانیان از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. به گونه‌ای که باغ در نظر آن‌ها نمونه بهشت موعود بوده است.
باغ‌های ایرانی علاوه بر زیبایی خود، از نظم خاصی برخوردار هستند؛ معماری این باغ‌ها بر اساس شرایط آب و هوا و خاک بوده اما ویژگی‌های فرهنگ ایرانی به عنوان وجه اشتراک تمام باغ‌ها قابل مشاهده است. سبک معماری منحصر به فرد باغ‌های ایرانی در کنار طراحی متنوع آن توجه داوران سازمان یونسکو را به سوی خود جلب کرد و در تابستان سال ۱۳۹۰ در فهرست یونسکو به ثبت رسید و شهرت جهانی یافت.
نه باغ ایرانی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند که عبارتند از: باغ ایرانی پاسارگاد، باغ ارم شیراز، باغ چهلستون اصفهان، باغ فین کاشان، باغ عباس‌آباد مازندران، باغ شازده کرمان، باغ دولت‌آباد یزد، باغ پهلوان‌پور مهریز و باغ اکبریه بیرجند.
ریشه‌ی معماری این باغ‌ها به باغ ایرانی پاسارگاد برمی‌گردد. نوع معماری و شکل درختان باغ پاسارگاد و در واقع هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن به دستور کوروش کبیر بوده است. سپس در دوره ساسانیان نیز باغ‌ها در جلوی کاخ‌ها و معابد شکل گرفتند و این موضوع در دوره‌ی اسلامی نیز ادامه یافت.
اگر بخواهیم قدیمی‌ترین سند تصویری نظم باغ ایرانی را مشاهده کنیم، باید راهی طاق‌بستان شویم که به دوره ساسانی تعلق دارد. نقش برجسته موجود در این مکان، صحنه شکار خسرو پرویز را نشان می‌دهد. این نقش برجسته هندسه باغ و عملکرد آن را به تصویر می‌کشد.
انتظام‌بخشی به باغ از زمان هخامنشیان آغاز شده و بعدها در دوره ساسانی و پس از آن در دوره اسلامی تکامل یافته است. در دوره ساسانی به دلیل جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت و به ویژه پرستش آب، باغسازی در این دوره از تاریخ گسترش فراوانی داشته است.
بسیاری از محققین باشکوه‌ترین عصر باغسازی در ایران را دوره صفویه می‌دانند. در این دوره باغ‌ها به عنوان هنر شکل دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و تمامی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار می‌دادند.
سیر تحول طراحی باغ ایرانی در دوره صفویه با دوره تیموریان مرتبط بوده و در دوره قاجار نیز به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا می‌توان نفوذ نشانه‌هایی از الگوی باغسازی اروپایی را در باغ‌های ایران مشاهده کرد. در دوران پهلوی نیز به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغ‌ها و پارک‌های اروپایی و یا آمیخته‌ای از آن‌ها رواج یافت.
انتظام باغ ایرانی که شامل عناصر آب، گیاه و معماری است، در قالی‌های ایرانی قابل رویت می‌باشد که تصویری ایده‌آل از باغ ایرانی را ارائه می‌دهند.
باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد و اولین باغ‌های ایرانی در مسیر قنات‌ها شکل گرفته است. حوض و استخر در باغ‌های ایرانی بسیار اهمیت دارد که شکل و اندازه آن‌ها متغیر است. حوض و استخر در یکی از محورهای اصلی احداث می‌شده است و وجود حوض پاشویه‌دار شاخص دوره صفویه است. از جمله درختان محبوب ایرانی می‌توان به درخت تبریزی، چنار، کاج، بید، افرا، چنار فرنگی، زبان گنجشک، سرو و انواع درختان میوه اشاره کرد. گل و به ویژه گل سرخ از اهمیت بسزایی برخوردار است.
باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصر به فرد دارد که آن را از سایر باغ‌ها متمایز می‌کند:
اول: در مسیر عبور جوی آب قرار دارد.
دوم: با دیوارهای بلند محصور است.
سوم: در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد.
خالی از لطف نیست اگر به برخی دیگر از خصوصیات شاخص باغ ایرانی نیز اشاره کنیم. باغ‌های ایرانی چندمنظوره و عملکردی هستند. دارا بودن نظم و تناسب سلسله مراتب فضایی، برخورداری از محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز بودن به پایداری از دیگر ویژگی‌های این باغ‌ها هستند.
در ترکیب کلی و اجزا باغ‌ها از هندسه مربع یا مستطیل استفاده شده است. باغ‌های ایرانی غالبا در زمین‌های شیبدار به منظور آبیاری مناسب احداث می‌شده است. همچنین در این باغ‌ها آب به اشکال متنوع از قبیل جوی آب، حوض، استخر، فواره و … نمایش داده می‌شود.
از دیگر خصوصیات باغ‌های ایرانی می‌توان به تقسیم سطح باغ به چهار بخش با توجه به تفکرات آریائی‌ها، استفاده از خطوط راست در طراحی باغ، وجود یک ساختمان در مرکز یا بلندترین قسمت فضا، وجود ساختمان اندرونی و عمارت سر در ورودی باغ، رابطه نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ، استفاده از درختان انبوه و سایه‌دار در معابر اصلی اشاره کرد.
هرچه از زیبایی‌های باغ‌های ایرانی بگوییم کم گفته‌ایم. این باغ‌های رویایی با شهرت جهانی، جلوه‌گر ذوق و نبوغ ایرانیان در گذشته است که هنوز هم با گذشت سال‌های سال محبوبیت خود را حفظ کرده‌اند.
