افضل‌الدین بدیل بن علی خاقانی شَروانی در سال ۵۲۰ (قمری) در شهر شَروان چشم به جهان گشود. تاریخ تولد او بصورت مشخص وجود ندارد و از اشاره‌های موجود در دیوانش به دست آمده است. پدرش نجیب‌الدین علی مروی نجار بود. مادر او مسیحی نسطوری بود که اسلام آورده بود. عمویش کافی‌الدین عمر طبیب و فیلسوف بود و خاقانی تا سن بیست و پنج سالگی زیر سایه وی تربیت یافته بود و در نزد او انواع علوم ادبی و حکمی را فرا گرفت. مدتی نیز در خدمت ابوالعلاء گنجه‌ای شاعر بزرگ معاصر خود که در دستگاه شروانشاهان به سر می‌برد، کسب فنون شاعری کرد. پس از آنکه ابوالعلاء وی را بخدمت خاقان منوچهر شروانشاه معرفی کرد لقب «خاقانی» به او داد، پس از گرفتن این لقب، شاعر از لقب قبلی خود که حقایقی بود، چشم پوشید. از آن زمان خاقانی نزدیک به چهل سال وابسته به دربار شروانشاهان و در خدمت منوچهر شروانشاه، و پسر و جانشین او اخستان شروانشاه بود.
در حدود سال ۵۵۰، بعد از تحمل مشقتهای فراوان در دیار خویش یعنی شروان، به امید دیدار استادان خراسان و دربارهای مشرق تا ری رفت. در آنجا سخت بیمار شد، و والی ری او را از ادامه سفر بازداشت. خاقانی اجازه عزیمت بهدیار خود گرفت و از طریق زنجان راهی شد. پس از مدتی توقف در شروان، به سبب توطئه سخنچینان که وی را به فرار از شروان متهم کرده بودند، مورد بی مهری نزدیکان و اهالی شروان واقع شد؛ به قصد حج و دیدن امرای عراقین از شروانشاه اجازه سفر گرفت و در زیارت مکه و مدینه چندین قصیده سرود. در حدود سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ سرگرم سرودن مثنوی تحفهالعراقین بود. در راه سفر به بغداد، از ایوان مدائن گذر کرد و قصیده بینظیر خود را درباره آن سرود.
در بازگشت به شروان خاقانی دوباره به دربار شروانشاه پیوست. اما میان او و شروانشاه به علت نامعلومی کدورت ایجاد شد، و از قصیده‌های حبسیه که در دیوانش موجود است، برمی‌آید حدود یک سالی را در حبس گذرانده است. بعد از مدتی در حدود سال ۵۶۹ قمری، برای دومین بار، به سفر حج رفت و از آنجا به شهر تبریز رفت و در آنجا اقامت گزید. در سال ۵۷۱ فرزندش بیست ساله خود رشیدالدین را از دست داد و بعد از آن مصیبت مرگ همسر و مصائب دیگر بر او وارد شد. برخی این مصیبتها را یکی دیگر از انگیزه های خاقانی برای ماندن در تبریز بیان کرده اند. وی در ۵۹۵ هجری قمری در شهر تبریز درگذشت و در مقبرهالشعرا در محله سرخاب تبریز مدفون شد. لازم به ذکر است که خاقانی را در قصیده هایش متبحر میدانند.
از آثار خاقانی میتوان به آثار زیر اشاره کرد:
دیوان خاقانی(شامل: قصاید، ترجیعات، مقطعات، غزلها و رباعیات)، مثنوی تحفهالعراقین، منشآت خاقانی
خاقانی از آنگه که خبر یافت ز عشقت
از بیخبری او به جهان رفت خبرها
