هرسال در سراسر جهان جشن‌ها و مراسمات زیادی به مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود. در فرهنگ ایرانی نیز برگزاری جشن‌ها، عزاداری‌ها و مراسمات جایگاه بخصوصی دارند. چهارشنبه سوری یکی از این جشن‌های مهم و بااهمیت در سنت ایرانی است که از سال‌های بسیار دور تاکنون نسل به نسل منتقل شده است.

اگرچه این آیین از گذشته‌های دور تا به امروز دچار تغییرات زیادی شده است و بسیاری از مراسم‌های اصیل و مخصوص این شب جای خود را به یک سری آتش بازی‌های خطرناک داده‌اند و خود در آستانه فراموشی هستند.

چهارشنبه سوری در غروب سه شنبه، شب پیش از آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و برافروختن و پریدن از آتش مشخصه اصلی آن است.

چهارشنبه سوری از ترکیب دو واژه‌ی چهارشنبه و سوری ساخته شده است که به باور برخی پژوهشگران واژه سور به معنای جشن و پایکوبی است اما برخی دیگر سور را شکلی دیگر از سرخ می‌دانند و آن را نشانه‌ای از سرخ بودن آتش یا سرخی و سلامتی فرد می‌دانند.

در شب چهارشنبه سوری که به نام‌های محلی گول چارشمبه (اردبیل)، گوله گوله چارشمبه (گیلان)، کوله چارشمبه (کردستان) و چارشمبه سرخی (اصفهان) نیز خوانده می‌شود، بر اساس آیین باستانی ایران آتش بزرگی افروخته شده و تا طلوع خورشید صبح روز چهارشنبه ادامه پیدا می‌کند. مردم ا روی آن پریده و جمله ” زردی من از تو، سرخی تو از من” را تکرار می‌کنند. این جمله به معنای تطهیر و پاکسازی مذهبی است. از سوی دیگر بیانگر این است که مردم از آتش می‌خواهند تا زردی و بیماری‌ها و مشکلات آنها را بگیرد و سرخی و گرمی و سلامتی خود را به آنها ببخشد.

پیشینه 

به باور برخی چهارشنبه سوری ریشه در فرهنگ زرتشتی و نیز جشن نزول فروهرها دارد که شش روز پیش از رسیدن نوروز برگزار می‌شد. برخی دیگر نیز باور دارند که چهارشنبه سوری شکل تحول یافته جشن سده است.

فرض دیگر این است که این جشن بازمانده سنت اعلان سال نو با روشن کردن آتش در بام‌ها است و پریدن از آتش یادمان عبور سیاوش از آتش است.

از سوی دیگر چون در بعضی از منابع از نحس بودن روز چهارشنبه سخن به میان آمده است، ممکن است برگزاری جشن چهارشنبه سوری به قرون اولیه‌ی اسلامی بازگردد.

همچنین گفته شده است که چهارشنبه سوری به مناسبت یادبود قیام مختار سقفی به خون خواهی امام حسین(ع) در کوفه بوده است که روز چهارشنبه آغاز شده و مردم برای اعلان این قیام بر پشت بام خانه خود آتش روشن کردند.

گذشته از فرض‌های مطرح شده می‌توان دلایل دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بررسی کرد. برای مثال برافروختن آتش که خاصیت گندزدایی و کاربرد بهداشتی دارد، احتمالا جزو برنامه‌های نظافت عمومی قبل از رسیدن سال نو بوده است.

برگزاری این جشن در ایران باستان در روز خاصی انجام نمی‌گرفت و معمولا روزی در اواخر زمستان و چند روز مانده به عید نوروز که زمین در حال آماده شدن برای فرا رسیدن فصل بهار بود، برای برگزاری آن در نظر گرفته می‌شد اما پس از اسلام این جشن به آخرین چهارشنبه سال موکول شد زیرا اعراب چهارشنبه را روز شوم و نحسی می‌دانستند و معتقد بودند باید با برگزاری جشن و پایکوبی نحسی آن را به در کرد.

آیین‌های چهارشنبه سوری

جشن چهارشنبه سوری در کنار جشن و پایکوبی، آیین‌های دیگری نیز دارد که هرچه می‌گذرد، پایبندی مردم به این آیین‌ها کمتر شده و در اصل این جشن باستانی در حال از دست دادن آیین‌ها و شکل سنتی‌اش است.

افروختن آتش عنصر اصلی این جشن است که در سراسر ایران سه کپه آتش به نشانه سه اصل ایرانیان باستان یعنی پندار نیک، کردار نیک و گفتار نیک یا هفت کپه آتش بر پا می‌شود و مردم از روی آنها می‌پرند. در ادامه به برخی آیین‌های دیگر چهارشنبه سوری اشاره می‌کنیم.

قاشق زنی

در این رسم زیبا، دخترها و پسرهای جوان، پارچه‌ای بر سر خود می‌کشند تا ظاهرشان قابل تشخیص نباشد و سپس به در خانه آشنایان و همسایه‌های خود می‌روند؛ صاحب خانه با شنیدن صدای خوردن قاشق به کاسه، به بیرون از خانه آمده و داخل کاسه آجیل چهار شنبه سوری، شیرینی، شکلات و پول می‌ریزد.

مراسم شال اندازی

پسران جوان درشب چهارشنبه سوری، شالی را برداشته و آنرا از سوراخ بالای بام خانه پایین می‌انداختند و صاحبخانه متناسب با وسع مالی خود هدایایی چون آجیل، شیرینی، تخم‌مرغ،پول و حتی جوراب را در گوشه شال می‌بست تا پسر آن را بالا بکشد.

فال گوشی

یکی دیگر از رسم‌های چهارشنبه سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌کنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرامی‌دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند.

آجیل مشکل گشا

در گذشته رسم بوده است که در پایان آتش بازی، اهل خانه و دوستان و خویشاوندان در کنار هم جمع شده و آخرین دانه‌های شیرین مثل تخم هندوانه، تخم کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخم خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستانی‌شان باقی مانده است، روی آتش حرارت داده و سپس با نمک متبرک کرده و می‌خوردند. متاسفانه این رسم هم امروزه تغییر یافته وخانواده‌ها آجیل خریداری شده از مغازه را در کنار هم میل می‌کنند.

گره گشایی

کسانی که بخت ایشان گره خورده و عقده‌ای در کارشان روی داده است، شب چهارشنبه سوری گوشه دستمالی یا چارقدی یا گوشه دیگر از جامه خود و یا پارچه‌ای را گره می‌زنند و بر سر راهی می‌ایستند و از اولین کسی که از آنجا گذشت می‌خواهند که آن گره را بدست خود بگشاید.

کوزه شکنی

این سنت از آن دسته سنت‌های کاملا منسوخ شده‌ی این جشن باستانی است. در گذشته بعد از درست کردن آتش و پریدن از روی آن، مقداری نمک به دلیل شور چشمی، یک سکه به نشانه تنگ دستی و مقداری زغال به دلیل سیاه بختی در کوزه ای سفالی می انداختند. سپس هریک از اعضای خانواده کوزه را یک بار دور سرش می‌چرخاند و نفر آخر کوزه را به بام خانه می‌برد و به کوچه می‌افکند و در همین حال می‌گفت “درد و بلای خانه را ریختم تو کوچه” و این گونه بدی و زشتی را از خانه خارج می‌کردند.در میان برخی اقوام این رسم کمی متفاوت است.

در برخی شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی مثل هشترود آیین‌های دیگری نیز اجرا می‌شد مثل کشیدن چهارشنبه خاتون. رسم است قبل از غروب آفتاب با آرد وآب برای هرعضو خانواده عکسی روی دیوار میکشند که بسته به جنسیت فرد متفاوت است مثلا برای جنس مونث بصورت گل و برای جنس مذکر بصورت داس کشیده می‌شود وهمچنین یک عکس هم بعنوان چهارشنبه خاتون که در یک دست آینه و در دست دیگر داس به همراه دارد، کشیده می‌شود و فلسفه کشیدن آن با آب و آرد به همراه داشتن روزی برای خانواده است.

همچنین در برخی نقاط ایران پریدن از آب جاری در صبح چهارشنبه سوری مرسوم است که مردم معتقدند با پریدن از آب جاری و انداختن شیرینی در داخل آن و آرزوی سلامتی، سال پرخیر و برکتی خواهند داشت.

متاسفانه امروزه این رسم‌های زیبا و کهن کاملا منسوخ شده و دیگر کسی آنها را انجام نمی‌دهد.

غذاهای چهارشنبه سوری

در این شب در کنار جشن گرفتن و شادی کردن، غذاهای بسیار خوشمزه‌ای توسط بانوان خانواده تدارک دیده می‌شود که جمع شدن اعضای خانواده دور سفره و خوردن از غذاهای خوشمزه و رنگین لذت این شب زیبا را کامل می‌کند.

یکی از معروف‌ترین غذاهای شب چهارشنبه سوری ماهی دودی است که همراه با پلو میل می‌شود. دلمه برگ مو که بسیار لذیذ است از دیگر غذاهای مربوط به این جشن است و در این میان پلوی هفت رنگ با خلال نارنج یا پرتقال یا حتی هویج، کشمش، زرشک، خلال بادام، خلال پسته، خرما و مربای آلبالو، رنگ تازه‌ای به سفره شب چهارشنبه سوری می‌دهد.