بازار تاریخی زنجان در دوران آقا محمد خان قاجار آغاز ودر سال ۱۲۱۳ در زمان فتحعلی شاه قاجار خاتمه یافته و مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شده است . مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طویلترین بازار ایران می‌باشد از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است .

بازار پایین: در قسمت پایین بازار علاوه بر داد و ستد تولیدات محلی، از طریق دو باب کاروانسرا محصولات روستاها و قصبه‌ها اطراف زنجان نیز به فروش می‌رسید. از کاروانسراهای این بازار «سرای ملک» و «سرای گلشن» را می‌توان نام برد که هر دو در سال ۱۳۴۵ هـ .ق مورد بازسازی و مرمت قرار گرفتند. امروزه این بازار به انبار کالاهای صادراتی تبدیل شده است. در این مجموعه دو مسجد به نام‌های مسجد آقا شیخ فیاض و میرزایی و هم‌چنین دو گرمابه به نام‌های بلوری (حاج داداش) و معینی احداث شده است.
بازار بالا: قسمت بالای بازار از مجموعه بازارهای قیصریه، بزازها، حجت الاسلام

تاریخچه:ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ قمری در دوران حکومت آقا محمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است . در دوره های بعد به بنای بازار زنجان از جمله ساخت چندین سرا ، مسجد ، گرمابه اضافه شده است .

راسته ها:بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگر ها ، کفاش ها ، بزاز ها ، سراج ها و چند راسته دیگر . از کاروانسرا های این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالا ها ایفا می نموده است ، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می توان نام برد .

مجموعه تاریخی بازار زنجان در قلب بافت قدیمی که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق ،دروازه جنوبی شهر بودقرار دارد،این بازار که طویلترین بازار ایران می باشد از سوی غرب و شرق گسترده شده بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است .

طبق اسناد و متون تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵هجری قمری در دوران حکومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته است. و در دوره های بعد نیز به بنای آن افزوده شد از جمله ساخت چندین سرا ، مسجد ، گرمابه و…  مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه ، بازار بزازها ، حجت الاسلام  ، امامزاده و عبد العلی بیک است . این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته ، بسیار غنی و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می شده است .

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگرها ، کفاشها ، بزازها ، سراجها و  … . ازکاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا نموده ، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می توان نام برد احتمالاًدر سال ۱۳۰۰ ه.ق تکمیل شده است .

گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته ها ، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر ،همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی ، تاریخی وهنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.

خصوصا” از نقطه نظر بکاربردن تکنیک های معماری و سبکها وشیوه های تزئینی دوران قاجار که در راسته ها ،حجره ها ،چهار سوقها ، مساجد،سراها و کاروانسراهای درون شهری ،گرمابه ها به زیباترین شکل و شیوه أی اجرا شده است.از جمله کاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی،جناغی و ضربی،گهواره أی خاصه در راسته های اصلی و فرعی مزین به آجرچینیهایی با طرحهای مختلف هندسی ،خفته و راسته،حصیری و بکارگیری تکنیک آجر و کاشی ، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای قاجاری درسطحوح خارجی و داخلی بنا ها ،طاقنماها،طاق و قوسهاوهمچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل ذکر میباشد که اوج این سبک های معماری و شیوه ها و نو آوریها ی تزئینی در اجزا,و ارکان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسیده و این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یکی از یادمانهای ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته این مجموعه در فهرست آثار ملی کشور به شماره ۴۴۴/۱/۱۴/۶/۱۳۷۴ به ثبت رسیده است.

– مطالعات تاریخی و تحلیلی

•  نحوه تشکیل بازار زنجان

اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان بدرستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین و همچنین چگونگی قرار گیری اجزا گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل گیری و رشد و توسعه این بازار می باشد .

بازار زنجان با توجه به قرار گیری زنجان در مسیر راههای تجارتی شرق – غرب، در امتداد مسیر قزوین – تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز می باشد . از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همینطور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده  شرق – غرب ، وجود پل میر بها الدین موئد این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه ناحیه با زنجان از طریق این پل . راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی میشود بوده است . بنا براین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد .

بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان میدهد که این نقطه تلاقی ، در محل برخورد کوچه حمام میر بها الدین با راسته بازار است . و حمام میر بها، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می کنند . بطور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل گیری شهر و نقشی که اینگونه میادین در شهر ها و بازار ها داشته اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعاست . مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر تر از بخش غربی آن است . چرا که حصار شهر در بخش غربی ، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار رادر خارج شهر منتفی می دارد .

در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته ها ، سراها ، میادین ، تیمچه ها ، بازار ها ، دالانها ، مساجد ، حمام ها ، تکیه ها و سایر عناصر آرایش می یابد تا جائیکه امروزه با رقمی معادل یکهزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف ، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد .

• راسته ها :

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان می رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد . در بدو شروع بازار از سمت شرق ، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند .

• راسته های فرعی :

تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند . راسته های حاج حسن ، ترابی ، حاج حیدر ، انگورانی ، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند . مهمترین شاخه فرعی بازار ، راسته حجه الاسلام است که بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.

•  قیصریه :

بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است . در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس میباشد . موقعیت قیصریه زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور های بازار است .

•  سراها:

کاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند . نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست .

سراهای ملک ، حاج شعبان ، حاج فتح ا… ، حاج جواد ، نهالی ، شاطرعلی ، حاج رحمان قربانی ، حاج کلبعلی ، حاج شامی ، بالاو پائین از جمله سراهاب یک حیاطی بازار زنجان هستند.

•  میادین :

در حوالی دروازه های شهر کاروانسراهائی ساخته می شدند که برای اطراق کاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدانهائی بوجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می شد تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند . و نزدیکی این میدانها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار می باشد .

• تیمچه ها :

تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار ، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی می باشد.

•  پذیرش بافت قدیم همانند یک واحد که در طول زمان متغیر در حال تحول بوده است:

و در این راستا زمان ما نه تنهابایستی در کنار بافت قدیم ، همراه آن و در پیوند با آن اقدام نماید بلکه موظف است تمامی ابزار های قوی و دستاورد های جدید فضائی و حتی اجتماعی و انسانی و تولیدی خود را جهت تضمین ارائه حیات این مجموعه ها بکار گیرد. با توجه به این اصل که جریان آرام بافت قدیم پذیرای حرکت ناموزون و سریع نمی باشد اقدام ما می بایستی بر خورد قدیم و جدید را بجای رویا روئی به یک تبادل و پیوند تبدیل نماید.

•  حفظ و حراست بافت قدیم همانند یک یادواره:

معنی و مفهوم واقعی آن عبارتست از قطع شریان حیات و حفظ نمادین موجود در بافت قدیم ، این اقدام همانند حفظ جسد مرده ای است که حیات و تحرک واقعی و تبادل و ارتباط عملی و معنوی خود را از دست داده است . حفظ و حراست یک مجموعه و یک بافت عبارتست از حفظ تغییر و تحولات آن بشرطی که این تغییرات باعث انهدام طبیعت انسانی و ویژگی ذاتی آن نشود . در این راستا علل اضمحلال و عوامل مخل تشخیص داده می شوند . و حتی ممکن است عوامل دیگری که زمانی با این پیوستگی کار می کرده اند ولی بتدریج از بین رفته اند ، احیا و باز سازی گردند و یا گاهی ممکن است عوامل مشابه جایگزین آن شوند . در اصل هدف همیشه حفظ و نگهداری ار تباط بین عناصر حجمی و فضائی و عملکردی است ولی نظام برنامه ریزی در این هدف همانند نظام برنامه ریزی در طراحی جدید نیست ، در طراحی جدید ما یک واقعیت اقتصادی ، اجتماعی ، فضائی و … را در بنا در نظر می گیریم و در نهایت یک فرم فیزیکی متناسب   با نیاز مورد نظر است در حالیکه بافت قدیم و مجموعه قدیمی و تک بناهای موجود در بافت قدیم از پیش دارای یک فرم فیزیکی هستند، که به ما سپرده شده اند و وظیفه ما یافتن یک سری اصول اقتصادی ، اجتماعی متناسب و متضمن حفظ ارزشهای فضائی حجمی و هنری آن است . و این برنامه ریزی وقتی موفق است که در سطح منطقه و شهر به اجرا در آید و محلات قدیمی و بافتهای ارزشمند زندگی یافته و فعال شوند و عملکردی بیابند که اگر درست شبیه به عملکرد اصلی نیست ، حد اقل مترادف با عملکرد اولیه باشد. و در این رابطه امر حفاظت و احیا ، مستلزم حمایتی مادی و اقتصادی خواهد بود . ( متناسب کردن جهت زندگی و احیا فضاهای مختلف )