زَنجانْ (: زنگان) مرکز استان زنجان در شمال‌غرب ایران و از بزرگترین شهرهای شمال غرب ایران است. و براساس آمارنامه‌های منتشر شده دارای ۴۱۶۸۵۱ نفر جمعیت در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، نوزدهمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود.مساحت شهر زنجان نیز قریب ۸۱کیلومترمربع است.
نام زنجان عربی‌شده واژه زنگان است. مردم منطقه هنوز هم تلفظ زنگان را به کار می‌برند. شهر زنجان در دره زنجان‌چای (از شاخه‌های قزل‌اوزن قرار گرفته و سر راه شوسه و راه‌آهن تهران به تبریز می‌باشد. صنایع دستی از قبیل ورشوسازی و نقره‌سازی و ملیله کاری و چاروق‌دوزی و چاقوسازی و فرش‌بافی (فرش زنجان) آن مشهور است.
زنجان از شمال به شهرستان طارم و خلخال و میانه و از مشرق به سلطانیه و طارم و از جنوب به خدابنده و ایجرود و از غرب به شهرستان ماهنشان محدود است و از سطح دریا ۱۶۶۳ متر ارتفاع دارد.
از جمله شرایطی که فلسفه وجودی شهر زنجان را در منطقه تبیین و توجیه می‌نماید، وجود راه ارتباطی فلات مرکزی ایران به منطقه آذربایجان در منطقه، حاکم بودن شرایط مناسب اوضاع توپوگرافی، وجود اراضی مسطح با شیب ۲٪ در منطقه کوهستانی و بالاخره لزوم مرکز مبادلاتی تولیدات کشاورزی و ارائه خدمات متقابل به روستاهای حوزه نفوذ به ویژه ایالات پنجگانه مستقر در منطقه بوده‌است می‌رساند که این پدیده در شکل گیری شهر و محله بندی آن عامل تعیین کننده می‌باشد.
تاریخچه
بنای عظیم گنبد سلطانیه که بعد از کلیسای جامع فلورانس و ایاصوفیه در استانبول عظیم‌ترین گنبد تاریخی جهان بشمار می‌آید، در این استان قرار دارد.
همچنین معبد داش کسن باقی‌مانده از زمان سلسله ساسانیان نیز از آثار تاریخی این استان است.
آثار تاریخی
- بازار زنجان، طویل‌ترین بازار تاریخی ایران
- مسجد میرزائی (اوایل صفوی)
- مسجد جامع زنجان (دورهٔ قاجار)
- مسجد چهل‌ستون زنجان (دورهٔ قاجار)
- مسجد جمیله خانم (دورهٔ قاجار)
- مسجد اسحاق‌میرزا (دورهٔ قاجار)
- مسجد عباسقلی (دورهٔ قاجار)
- مسجد دمیریه (دورهٔ قاجار)
- بقعه میرزا ابوالقاسم زنجانی (دورهٔ قاجار)
- بقعه مجتهدی (دورهٔ قاجار)
- بقعه میرزا مهدی زنجانی (دورهٔ قاجار)
- عمارت ذوالفقاری (دورهٔ قاجار)
- خانه و باغ معین‌التجار (دورهٔ قاجار)
- خانه شیخ‌الاسلامی (دورهٔ قاجار)
- خانه بهمنی (دورهٔ قاجار)
- خانه توفیقی (اواخر قاجار)
- خانه مقدم (دورهٔ قاجار)
- خانه خدیوی (دورهٔ پهلوی)
- کارخانه کبریت سازی (دورهٔ پهلوی) دارای سردری زیبا که در دیماه۹۰ بنا بدستور استاندار… !!! زنجان تخریب گردید
- بنای رخت‌شوی‌خانه (دورهٔ پهلوی)
- کاروانسرای سنگی (دورهٔ صفوی)
- کاروانسرای دخان (دورهٔ قاجار)
- حمام حاج‌داداش (دورهٔ قاجار)
- پل سردار (دورهٔ قاجار)
- پل حاج سید محمد (دورهٔ قاجار)
- پل میر بهاءالدین (دورهٔ قاجار)
صنایع دستی استان
- ملیله کاری
از کارهای دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و به ندرت طلائی به صورت ملیله کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.
- چاروق دوزی
چاروق دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدات آن مهارت ویژه‌ای دارند. این چاروقها مشخصاً زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد.
- چاقوسازی
چاقو سازی در زنجان که با مهارت خاصی به دست استادان این صنعت ساخته می‌شود با ویژگی‌هایی همچون ظرافت، تناسب، تنوغ، قدرت برش و آبکاری تیغه از شهرت فراوانی بر خوردار است.
- مسگری
با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، روند استفاده از فلزاتی چون مس به دلیل اینکه مس فلزی چکش خوار، شکل پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده کاری است، رواج یافت.
با توجه به کشف کوره ذوب مس در «سگز آباد» قزوین واقع در «تپه قبرستان»، نزدیک بودن این منطقه از لحاظ جغرافیایی به زنجان و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه می‌توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد.
ظروف تولید مسی در زنجان عبارتند از: آفتابه، تیان، طشت، تونگ، حناخور و روشل
- فرش و گلیم
فرش و گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصی برخوردارند. فرش بافی در زنجان یکی از صنایع با قدمت زیاد است که نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا می‌کند. فرشهای صادراتی زنجان از بهترین جلوه‌های فرهنگی این استان هستند. به طوریکه فرش بافان این خطه هنر ومهارت خود را در راستای تکامل هنر سرزمینشان قرار داده‌اند و از آن به عنوان منبع در آمد نیز استفاده می‌کنند. در سال بیش از ۶۰۰۰۰ تخته فرش در سراسر استان بافته می‌شود که عمده آنها مربوط به اتحادیه بافندگان فرش دستی و شرکتهای مختلف است. طرحهایی که در فرش زنجان استفاده می شودعبارتند از: ریز ماهی و ماهی درهم و نقشه قلتوق و بیجار و افشار.
- تذهیب
- تراش سنگهای قیمتی
- رنگرزی
- سرمه دوزی
- منبت کاری
- نگارگری
- مصنوعات چرمی
- معرق چوب
- قلم زنی
