کاروانسرای گدوک از جمله کاروانسرای دوره ی صفوی است. کاروانسرای گدوک در استان مازندران، شهرستان سواد کوه، در گدوک واقع است.این بنا در ۲۵ کیلومتری جنوب ورسک، در گردنه کوهی معروف به گدوک یا همان گدیک قرار گرفته است.کاروانسرای گدوک کاروانسرایی مربوط به ۳۹۲ سال پیش است. کاروانسرای گدوک در گردنه ای که نادرشاه ترور و فرزندش کور شد ،ساخته شده است کاروانسرای گدوک محل استقرار و شکست نیروهای محمدعلی شاه قاجار پس از خلع سلطنت توسط مشروطه خواهان بود.
به دلیل ساخت این کاروانسرا در زمان شاه عباس صفوی به این نام معروف است. رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی، پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می کند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شده و با رسیدن به گردنه و کاروانسرای گدوک، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امکان کندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات کاروانسرای گدوک قرار می دهند و رضا پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد.به علت تصرف اداره راه و شهرسازی استان مازندران امکان بازدید از این کاروانسرا وجود ندارد!
مشخصات و معماری کاروانسرای گدوک:
کاروانسرای گدوک با توجه به موقعیت جغرافیایی و سرمای شدید از نوع کاروانسراهایی با معماری کوهستانی است، کاروانسراهایی که کاملا پوشیده هستند. کاروانسراهای پوشیده کوهستانی از اتاق های گنبد دار مرکزی یا یک ردیف گنبد دار و تعدادی اصطبل که درهمان ردیف قرار دارند تشکیل شده اند. اکثر کاروانسراهای کوهستانی کاملا سرپوشیده، بدون حیاط، دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند. همچنین از هر طرف بسته و پوشیده اند و به راحتی می توانند جلوی بادهای مزاحم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفت و کاروانیان را از این گونه آسیب ها درامان نگه داشت.
کاروانسرای گدوک در زمینی به ابعاد ۳۰ در ۴۰ متر با مصالح سنگ، آجر، گچ، ساروج و آهک بنا شده است و برای تزئین نمای داخلی و خارجی کاروانسرای گدوک از آجر بند کشی شده بهره مند شده اند. برخی دیواره ها را با مرمتی به دور از تخصص با آجرهای امروزی پوشانده اند!درب ورودی کاروانسرای گدوک از غرب بوده و شما را به راهروی اصلی کاروانسرا هدایت می کند. در دو طرف شمال و جنوب راهروی اصلی کاروانسرای گدوک، راهروی های فرعی است که مال بندها در دیواره آنها قابل مشاهده است.
برای ورود ماشین آلات ترابری، حجره های غربی را تخریب کردند و راه های ورودی به راهروها برای تردد، گشوده اند!کاروانسرای گدوک در مجموع شامل ۵ راهرو تودرتو بوده که سقف با طاقهای قوسی تویزه دار متعدد و متوالی ساخته شده است. در انتهای هر راهرو اتاقهایی که در اصطلاح آن روزها تختگاه نامیده می شد، قرار دارد این محل در کاروانسرای گدوک به دلیل دوری از ورودی، گرمترین نقطه کاروانسرا به شمار می آید و معمولا جایگاه طبقه خاص اجتماعی بوده است و در کنار آنها مال بندی مشاهده نمی شود.به دلیل عبور ماشین آلات سنگین ترابری از روی بام کاروانسرای گدوک، اتاقهای تختگاه تخریب شده است!
در انتهای راهروهای میانی کاروانسرای گدوک در کنار اتاقهای تختگاه، اتاقهایی به دور از محیط اصلی کاروانسرا تعیبه شده است که احتمالا برای استراحت بانوان حاضر در کاروان بوده و رسیدن به این اتاقها نیاز به عبور از دهلیزها و راهرو ها دارد.این اتاقها متاسفانه تخریب شده است!می گویند آب انبار کاروانسرای گدوک نیز در زیر همان اتاقهای تختگاه واقع است. البته افراد بومی اذعان می کنند که آب انبار در حاشیه شمالی درب ورودی است که بعید به نظر می رسد.
در راهروی اصلی کاروانسرای گدوک هیچ مال بندی وجود ندارد، البته بیشتر مال بندهای کاروانسرای گدوک در راهروهای جنوبی و شمالی قرار گرفته شده است. مال بندها که برای نگهداری احشام است از سنگهای یک پارچه که استوانه ای در مرکز آن تراشیده شده است در دیوار کاروانسرای گدوک جای گذاری شده است، مال بندهای کاروانسرای گدوک در ابعاد ۵۰ در ۲۰ سانتی متر ساخته شده اند و در بازدید حدود ۴۰ مال بند دیده می شود.
در راهروی های میانی کاروانسرای گدوک صفحه ها و حجره هایی با ارتفاع حدود یک متر از زمین قرار دارد که برای استراحت مسافران و بارانداز در نظر گرفته شده است. حجره های کوچک و بزرگ دارای تزئیناتی با نمای آجری بوده که در برخی از آنها طاقچه هایی وجود دارد.نکته جالب کاروانسرای گدوک، اجاق ها و شومینه های دیواری آن است، ویژگی مهم این شومینه ها عدم خروج دود به صورت مستقیم از سقف است، بدین صورت که داخل دیواره ها و سقف خالی بوده و دود و گرما داخل این دیواره ها به گردش در می آمده تا حرارات به سایر حجره ها و دهلیزها انتقال داده شود و جریان هوای گرم به یکباره از کاروانسرا خارج نشود و گرمایی مطبوع در کل کاروانسرا وجود داشته باشد.
