آسیاب های آبی یا آسیا اووی دستگاهی بوده است که برای خورد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد وجود داشته است و با استفاده از تکنیک سرعت آب و یا فشار آب کار می کرده است در ایران تقریبا در هر شهری در قدیم آسیاب آبی وجود داشته امروز تقریبا چند مورد انگشت شمار هنوز کار می‌کنند آسیاب کاخک – بجنورد-آسیاب یزد و آسیاب‌آبی اشکذر -و آسیابهای آبی بسیار قدیمی مانند آسیاب آبی زیبد در پروژه‌های شهر سازی نابود شده‌اند… ساعت آبی و آسیاب آبی آسیاب بادی در ایران از قدمت تاریخی کهنی برخوردار است اما تحقیق مستقلی در این موضوع نشده است. بعضی اعتقاد دارند آسیاب بادی نخستین بار در ایران بکار گرفته شده است امروزه هنوز بقایای چندین آسیاب بادی در شهر کوچک نشتیفان خوافخراسان وجود دارد و تا چند سال قبل از انقلاب فعال بود.
اگرچه کتاب اصطخری که در آن اشاره به ساخت آسیاب بادی شده‌است مربوط به پیش از سال سال ۳۳۰ هجری خورشیدی (۳۴۰ هجری قمری) بوده‌است، ولی در یکی از کتاب‌های مسعودی که چند سال بعد نوشته‌شده است، به داستانی اشاره می‌شود که در آن یک ایرانی به نزد خلیفهٔ دوم، عمر،(سال ۱۳ هجری خورشیدی و قمری، سدهٔ هفتم میلادی) ادعا می‌کند که می‌تواند یک آسیاب بادی بسازد، و عمر نیز برای ثابت شدن این ادعا از او می‌خواهد تا این کار را انجام دهد، و او نیز موفق می‌شود. اشاره تاریخ نویسان به داستان کشته شدن یزدگرد ساسانی بدست آسیابان و اشاره به کشتار ایرانیان یک بار در الیس به فرماندهی خالد پسر ولید و یک بار در زمان امویان در گرگان به فرماندهی یزید بن مهلب از روایتهایی است که در آنها به آسیاب آبی و بادی آشاره شده است.
آسیابهای آبی دزفول
یکی از آثار ارزشمند تاریخی شهرستان دزفول به شمار می‌روند و به شماره ۳۹۸۴ در ردیف آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این آسیاب‌ها دارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه می‌گفتند. تعداد آسیاب‌ها در دوره صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بود که بخشی از آنها در اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شدند. آسیابهای آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز قرار دارند. بخشی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی (دزفول) و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی دیگر نیز در کنار پل قدیم این شهرستان ساخته شده‌اند.
پیشینه تاریخی آسیابهای آبی دزفول در ارتباط با پل قدیم (دزفول) بوده که به دوره ساسانیان باز می گردد اما عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه باز می گردد.این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملات ساروج ساخته شده اند.شکل معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مربط هستند.
آسیاب که نام دیگر آن “طاحونه” است، در نقاط مختلف جهان به صورتهای متفاوتی وجود دارد و برای آرد کردن گندم و غلات دیگر جهت تهیه نان و مصارف مختلف از آن استفاده می‌شد.
آسیاب های آبی از جمله آثار تاریخی استان یزد محسوب می شود که معمولا در کنار آبادی ها و بر سر راه قنات ها ساخته شده اند.آسیاب دستی آن در خانه‌های قدیمی یزد ، با دو سنگ مسطح وجود دارد که روی هم قرار می‌گیرند.
دسته‌ای به سنگرویین متّصل است که با دست چرخانده می‌شوند و نام این نوع آسیاب، دستاس است که بدان “آردچی” و “آرچی” نیز می‌گویند.ساختمان داخلی آسیاب دارای چند اتاق به منظور استراحت آسیابان و انبار گندمهایی است که باید آرد شود.
آسیاب آبی اشکذر
در گوشه و کنار ایران، آسیابهای فراوانی از دوره‌های مختلف تاریخی به جا مانده است که برخی از آنها به وسیله نیروی حیوانات کار می‌کردند و برخی مانند آسیابهای بادی نشتیفان در خراسان با نیروی باد به حرکت می‌افتادند و برخی نیز با نیروی آب، اما این موضوع که در دل کویری خشک و بی‌آب آسیابی ساخته شده باشد که نیروی محرکه آن آب باشد، امری شگفت‌انگیز به شمار می‌رود.
اگر می‌خواهید تنها آسیاب آبی جهان در دل کویر را ببینید باید کوله بار سفر را به استان یزد و کویر مرکزی ایران ببندید و از آسیاب آبی اشکذر دیدن کنید. این آسیاب در حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در ۲۰ کیلومتری شهر یزد در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق که اشکذر را به بندر آباد و روستاهای مجاور متصل می‌کند، واقع شده است.
وقتی به این منطقه رسیدید انتظار دیدن یک رود و آسیابی با پره‌های بزرگ نداشته باشید. در حقیقت شما روی سطح زمین هیچ چیزی نمی‌بینید؛ چراکه کل مجموعه آسیاب در زیر زمین قرار گرفته است و آب مورد نیاز این آسیاب آبی به وسیله قنات و آب جاری شده در آن تامین می‌شود.
آسیاب آبی اشکذر یکی از ۱۰ آسیاب ثبتی استان یزد به حساب می آید که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از ویژگی‌های منحصر به فرد آن می‌توان به مقرنس کاری فضای اصلی، نقوش هندسی در اطراف دیواره‌ها، آجرکاری ظریف در محوطه اصلی آسیاب و صحن آن اشاره کرد. این آسیاب در عصر آبادانی خود تنها آسیاب منطقه میبد تا اشکذر بوده و ساعتی سی و پنچ من شاه آرد از زیر سنگ‌های پر قدرت آن به دست می‌آورده‌اند.
آسیابهای آبی بشرویه با قدمت ۴۰۰ ساله
از دیگر آثار دیدنی و جالب توجه این شهرستان آسیابهای آبی است که در غرب بشرویه و در مسیر قنات این شهر، پنج آسیاب قرار دارد که بر اساس فاصله از شهر بشرویه به آسیاب اول تا پنچم مشهور هستند.
با توجه به وقف نامه‌های موجود، این آسیاب‌ها قدمت ۴۰۰ ساله دارند و هر کدام از این آسیاب‌ها دارای یک گودال مدور است که شاخه‌ای از آب قنات به وسیله کانالی به داخل مخزن هدایت می‌شود و پس از انباشته شدن در مخزن با شدت و فشار به بخش زیرین آسیاب هدایت می‌شود و پره‌های چرخ چوبی آسیاب را به حرکت در می‌آورد.
چرخ آسیاب با هرمی به سنگ وصل شده و با چرخش سنگ، گندم کم‌کم به درون سنگ هدایت می‌شود و و پس از آرد شدن به کناره‌های سنگ منتقل می‌گردد.
آسیابهای بشرویه از سمت بشرویه به نام آسیاب اول(سروش)، دوم(میرزا)، سوم(زنگی)، چهارم( آقا) و آسیاب پنجم (دهنه) هستند که آسیاب دهنه از همه قدیمی‌تر است و قلعه دختر بشرویه نیز در مجاورت آن قرار دارد.
از ویژگی‌های بارز آسیابهای آبی بشرویه، فعال بودن آنها است که در حال حاضر سه آسیاب به فعالیت خود ادامه می‌دهند و طی چند سال اخیر با اقدامات میراث فرهنگی بشرویه و شهرداری برای احیا و بازسازی و فراهم کردن محیط مساعد برای تفریح مسافران و گردشگران، به نقاط گردشگری تبدیل شده است.
