تهران زمستان بی برف را پشت سر گذاشته و در انتظار رسیدن بهار نشسته است. آیا این بهار روزهای خوبی برای میراث فرهنگی تهران رقم می‌زند؟ کسی نمی‌داند اما سال گذشته، سال خوبی برای آثار و بناهای تاریخی این شهر دودگرفته نبود به طوریکه حتی احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر که در سال گذشته در ماه دوبار به تهران گردی می رفت، اعلام کرد که یک سوم آثار تاریخی تهران تخریب شد.
تخریب خانه عامری
ضربه نهایی تخریب امسال بر سر خانه عامری‌ها فرود آمد. این خانه با خاک یکسان شد. خانه و باغ عامری در خیابان فردوسی تهران از آثار ارزشمند اوایل دوره پهلوی بود که در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود. تخریب این بنا در اسفندماه سال ۹۱ پس از آن صورت گرفت که شهرداری مجوز ساخت یک مجتمع تجاری ۱۳ طبقه به نام «مجتمع تجارت جهانی فردوسی» را در مجاورت آن صادر کرد.
مالک این مجتمع با استفاده از نبود نظارت شهرداری ۱۰۰ درصد اعیان زمین خود را به زیر ساخت برد و چون طبق ضوابط ساخت و ساز ناگزیر بود عرصه‌ای را برای آن آزاد کند، اقدام به تخریب خانه تاریخی عامری کرد. بخش‌هایی از این خانه هنوز باقی مانده بود که امسال برای همیشه با خاک یکسان شد.
نجات کاخ گلستان
امسال یکی از اتفاقات خوب میراث فرهنگی، نجات پیدا کردن کاخ گلستان بود. چند سال پیش یک شرکت بانفوذ در دولت پیشین کاروانسرای تاریخی «سرای دلگشا» را تخریب کرد و به جای آن در حریم کاخ گلستان یک مرکز خرید با ارتفاع ۲۰ متر ساخت. این ساخت و ساز، کاخ گلستان را هم به خطر انداخته بود.
این‌بار اما دیوان عدالت اداری به نفع سازمان میراث فرهنگی رأی داده و بدین ترتیب احتمال خروج کاخ گلستان از فهرست میراث فرهنگی جهان به دلیل ساخته شدن یک ساختمان بلندمرتبه در حریم آن، ساخت و ساز متوقف شد.
مخدوش شدن عشرت آباد
جرثقیل‌ها روز به روز بیشتر می‌شوند، اسکلت‌های آهنی بالا و بالاتر می‌روند. عمارت عشرت‌آباد، محاصره و منظر شمالی البرز کور شده است. قرار نبود این اتفاق بیافتد. مردم همیشه فکر می‌کردند، بناهایی که دست ارگان‌های مشخصی است، بهتر از سایر بناهای قدیمی حفظ می‌شوند. جلسات و نشست‌‌های متعددی میان اعضای شورای شهر و میراث فرهنگی با مسئولان سپاه پاسداران برگزار شده بود که این بنا مرمت شود. تبدیل به موزه شده و درهایش به روی مردم باز شود اما کنون منظر آن در حال مخدوش شدن است.
این حال امروز این بنای تاریخی شرایط خوبی ندارد. نه تنها از نظر مرمت و بازسازی حالش خوب نیست. بلکه جرثقیل‌های زیادی آن را احاطه کرده‌اند و ساخت و ساز حریم آن را مخدوش کرده است. بنایی که در ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۶۴۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنایی که قرار بود همیشه در حمایت قانون محفوظ باقی بماند اما اکنون از حفاظ شکسته است.
نگاهی به تاریخچه این عمارت، می‌شود، نگاهی به تاریخچه تهران. به تاریخی که پایتخت پشت سر گذاشته. این عمارت تاریخی هویت بخشی از تهران است که ساخت و سازها جلوه آن را به هم زده و زشت و ناهمگونش کرده‌است. حالا این چهره دلش به تک بناهایی خوش بود که این دل خوشی‌ها هم یکی یکی گرفته می‌شود.
رییس میراث فرهنگی تهران مخدوش شدن عشرت آباد را بدترین اتفاق امسال درباره میراث فرهنگی تهران دانست.
عمارت اعلم السلطنه
یکی از بناهای در خطر امسال عمارت اعلم السلطنه بود، بنایی که قدمتش به دوران قاجار می‌رسد، بنایی در خیابان حافظ، چهارراه عزیزخان کنار بورس تهران. این عمارت سال‌های سال است که به عنوان مرکز آموزش شهید زمان پور به دست سازمان تحقیقات جهاد کشاورزی سپرده شده است.
این بنا اگر چه طی این سال‌ها مرمت و بهسازی از سوی کارشناسان میراث فرهنگی نشده با این وجود دارای حفاظت مطلوبی است و هنوز هم می‌توان از معماری ارزشمند آن بهره برد. با این همه چند وقتی است که زمزمه‌های فروش این بنا به گوش می‌رسد. فروشی که می‌تواند آن را وارد فاز ساخت و ساز و تبدیل شدن به پاساژ کند.
این در حالی است که بنای اعلم السلطنه از تاریخ ۲۶ آبان ۷۸ با شماره ۲۴۹۰ در فهرست میراث فرهنگی ایران جای گرفته است، اگر این خانه به فروش برسد، معلوم نیست که سرنوشت سرای دلگشا بار دیگر تکرار شود.
ثبت نشدن خانه پاسال
خانه پاسال یکی از بناهایی است که امسال تا مرز تخریب کامل رفت. خانه‌ای که با وسعت ۱۱ هزار و ۵۴۳ متر مربع یعنی بیش از یک هکتار، «بزرگ‌ترین خانه تهران» لقب گرفته است، آن هم در یکی از گران‌ترین نقاط شهر یعنی خیابان جردن (آفریقا). این خانه مشهور به «کاخ ثابت پاسال» است.
در کتاب معماران تباهی، ج۳، ص ۴۵ در مورد «کاخ ثابت پاسال» آمده است: «خانه مشهور به کاخ ثابت پاسال در کوچه ناهید در ابتدای بلوار آفریقا واقع است. این خانه به مساحت بیش از یک هکتار «گران‌ترین و بزرگ‌ترین خانه شهر تهران» بوده است. معماری این خانه از قصر «لو پتی تریانون» در ورسای فرانسه الگو گرفته شده است. دکوراسیون این خانه را همان دکوراتوری انجام داده بود که مسئول تدارکات چادرهای سلطنتی در تخت جمشید بود. قرار بود که این خانه در فهرست میراث فرهنگی جای بگیرد که تا کنون این اتفاق برای آن نیافتاده است.
قطع درختان باغ پسیان
قطع درختان در تهران اتفاق عجیبی نیست و چند سال است که شدت گرفته. امسال اما یکی از مهمترین باغاتی که مورد تهدید قرار گرفت، باغ پسیان است. قطع درختان باغ تاریخی پسیان در شمال تهران وارد مرحله تازه ای شده است و سازمان میراث فرهنگی در حالی با ساخت هتلی ۱۷ طبقه و نابودی باغ تاریخی پسیان موافقت کرده که سازمان محیط زیست با تخریب این باغ مخالف است.
این در حالی است که خیابان ولی‌عصر تهران (پهلوی سابق) با چنارهایی کهن، در سال ۱۳۹۰ ثبت ملی شده و اکنون فعالان محیط زیست، ساخت بنایی بلند مرتبه را در باغ پسیان و مشرف به ولی‌عصر، بلای جان چنارهای ۷۰ ساله این خیابان قدیمی می‌دانند.
باغ پسیان به مساحت دو هزار و ۶۰۰ متر مربع، شامل خانه تاریخی پسیان و بیش از صد اصله درخت چنار تنومند و قدیمی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که شهرداری تهران پیش از این تقاضای ساخت یک مجتمع جهانگردی ۳۱ طبقه در این باغ را به کمیسیون ماده ۵ برده است که در نهایت این کمیسیون با ساخت هتلی ۱۷ طبقه موافقت کرده است.
این در شرایطی است که با وجود موافقت نکردن نماینده سازمان حفاظت محیط زیست این مصوبه با امضای نماینده وزارت کشور، نماینده وزارت راه و شهرسازی، نماینده وزارت جهاد کشاورزی، نماینده سازمان میراث فرهنگی، رییس شورای شهر تهران و شهردار تهران به تصویب رسیده است. حالا باید دید که چقدر این باغ در برابر قطع درختانش مقاومت می کند.
عمارت در خطر عین الدوله
خانه عین الدوله امسال یکی از بدشانس‌ترین بناهای تاریخی بود. این خانه یکی از عمارت‌های دوره قاجار است که با شماره ۲۰۴۲ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است. امسال گودبرداری بزرگ در کنار این بنا آغاز شد و کاشف به عمل آمد مدیرکل سابق اداره میراث فرهنگی تهران، مجوز ساخت برجی ۸۰۰ واحدی را در حیاط آن به بخش خصوصی داده و اکنون مالک این برج، دیوار به دیوار کاخ قجری تهران درحال گودبرداری در فضای ۶ هزار متری است.
باغ و عمارت عین الدوله متعلق به صدراعظم مستبد مظفرالدین شاه بود که در دوره مبارزات آزادی خواهان آنان را سرکوب کرد این باغ و عمارت با دو پلاک ثبتی در سال ۷۷ به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است. یکی از حوادث تاریخی که در این باغ رخ داده کنفرانس تهران است. در خلال جنگ جهانی دوم سران سه کشور روس و انگلیس و آمریکا که پیشتر قوایشان در تهران مستقر شده بودند در پایتخت حضور یافتند. آنها به جهت امنیتی و دیگر ملاحظات از مرکز شهر و تمرکز منطقه مسکونی دور شده و در عمارت عین الدوله استقرار پیدا کردند و کنفرانس مشهور تهران را نیز در همین عمارت برگزار کردند. علاوه بر اتفاقات تاریخی این کاخ، ارزش معماری، عمارت عین الدوله را در تهران به یکی از کاخهای ویژه تبدیل کرده است منتها این روزها در مجاورت این کاخ، ساختمانی بلند مرتبه ساخته می شود که مجوز آن را سازمان میراث فرهنگی داده بوده است.
هر چند دیوان عدالت اداری رای به توقف ساخت و ساز در کنار این ساختمان را به دنبال پیگیری های سازمان میراث فرهنگی داد اما هنوز خطر بیخ گوش این خانه باقی مانده است.
کشف اسکلت
اوایل آذر امسال کشف اسکلت ۷ هزار در منطقه مولوی، تهرانی‌ها را هیجان‌زده کرد. سرپرست گروه باستان‌شناسی این کاوش هم آن را کشفی منحصر به فرد خواند که سابقه سکونت در محدوده شهری تهران را به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رساند. هر چند این سوال همچنان به قوت خود باقی ماند، آیا از کشف یک اسکلت و چند تکه سفال می‌توان به این نتیجه رسید که قدمت تهران ۷ هزار ساله است؟
این کشف یکی از اتفاقات مهم امسال بود. قرار بود که فضای شیشه‌ای برای این اسکلت درست شود و حالت موزه‌ای در خیابان مولوی ایجاد کند. اتفاقی که هنوز معلوم نیست که به نتیجه برسد. این اسکلت زنی حدود سی و پنج، چهل ساله است که شرایط زندگی نامعلومی دارد. حالا باید دید که کاوش های این بخش از تهران به منظور رسیدن به نتایج جدیدتر در مورد تهران ادامه پیدا می کند یا نه.
تهدید سینگر
ساخت و ساز در عرصه ساختمان تاریخی سینگر تهران هم یکی از پرونده‌های پر سر و صدای امسال بود. هرچند که سپیده سیروس نیا معاون میراث فرهنگی تهران اعلام کرد: طرح ساخت و ساز در عرصه ساختمان تاریخی سینگر داده شده و موافقت با آن منوط به تایید نقشه های معماری و ساخت و ساز در نظر گرفته شده است. طبق قانون بدون مجوز سازمان میراث فرهنگی نمی توان در عرصه یک بنای تاریخی ساخت و ساز انجام داد به شرط آنکه شرایط در نظر گرفته شده برای آن رعایت شود.
او عنوان کرد:یک بار در جلسه شورای فنی سازمان این موضوع مطرح شد و ضوابطی برای آن تعیین کردند تا در صورت مطابقت، مشکلی برای ساخت و ساز نداشته باشند. شرایط در نظر گرفته شده این است که ساختمان جدید با فاصله مناسب از بنا قرار گیرد این فاصله حدود ۱۵ متر است. ارتفاع بنا کمتر از ارتفاع ساختمان سینگر یعنی حدود ۶ متر باشد. فرم معماری و نمای آن نیز به تایید سازمان میراث فرهنگی برسد. کاربری آن مختلف و یا فرهنگی و گردشگری باشد. مهمتر از همه اینکه باید بنای ساختمان سینگر را نیز مرمت کنند.
معاون میراث فرهنگی تهران گفت: پشت ساختمان سینگر متروکه است. با ساخت و ساز جدید آسیبی به منظر این ساختمان از طرف خیابان سعدی نمی رسد بلکه نمای پشت آن نیز اصلاح می شود.
ساختمان سینگر در خیابان سعدی قرار گرفته است. این ساختمان پس از انقلاب به صورت بنایی متروکه درآمد تا اینکه اوایل دهه ۶۰ به مالکان خصوصی واگذار و به دفتر و انبار تبدیل شد. بنایی که به ظاهر از تزیینات معمول آثار تاریخی بهره‌ای نبرده است اما در بنای آن از سنگ تراورتن استفاده شده؛ نمایی که یادآور کلیسای مریم مقدس و سنت استپانوس است. و آجر و خشت که از اصیل‌ترین مصالح ایرانی هستند در ساخت آن به کار رفته است. طرح ساختمان سینگر، توسط “نیکلای مارکوف” روسی که دانش‌سرای عالی بهارستان و دبیرستان البرز را طراحی کرده بود، ریخته شد. هنوز سرنوشت این بنای تاریخی معلوم نیست.
