این صومعه درون یک غار , واقع در دل کوهی کنار جویبار و دره حضرت مریم (س) در ۱۷ کیلومتری جنوب ماچکا ساخته شده است . ارتفاع غار از کف دره ۲۵۰ متر است که برای رسیدن به آن باید راه پر پیچ و خمی را طی کرد . اما انسان وقتی به آن بالا می رسد با چنان منظره بدیعی روبرو می شود که قاعدتا” بخود می گوید : به زحمتش می ارزد . در خصوص احداث اولیه این صومعه روایت های مختلفی نقل می شود .

یکی از رایج ترین آنها بدین شرح است که :

این صومعه در ابتدا از جانب کشیش آتنی بارناباس و برادرزاده اش سوفرینوس پایه گذاری شده است. صومعه سوملا از همان ابتدای ساخت تا کنون همواره همراه با تابلویی از حضرت مریم (س) که گفته می شود بوسیله سن لوک L uke  نقاشی شده و معجزاتی از آن سر زده یادآوری می شود . بنا بر روایت مربوطه : کشیش بارناباش و برادرزاده اش , تابلوی مربوط به حضرت مریم و کودکی حضرت عیسی (ع) که از طرف سن لوک به تصویر کشیده شده را با خود به طرابزون می آورند . در این شهر , پس از آنکه گروهی از کارگران داوطلب را جهت ساختن صومعه فراهم می کنند , به منطقه دگیرمن دره درشهرستان ماچکای امروزه می رسند . این کشیشان پس از آنکه در بلندترین نقطه کوههای کورا غاری را می یابند که از سقف آن آب می چکید , تصمیم می گیرند صومعه مورد نظرشان را در آنجا بصورت دو اتاقه بسازند ( درسال۳۸۵ میلادی ) . این صومعه دو اتاقه که از جانب کشیش بارناباس و برادرزاده اش سوفرنیوس تأسیس شده , پس از درگذشت ایندو ( حدود سال ۴۱۲ میلادی ) هم ازجانب مسیحیان کاتولیک و هم ارتدوکس مورد پذیرش است. پس از آنکه استانبول ( قسطنطنیه ) از امپراطوری روم غربی جدا می شود . آگوسیتین امپراطور بیزانس ( ۵۶۸-۵۲۷ ) دستور می دهد هم موقعیت طرابزون تحکیم شود و هم صومعه گسترش داده شود . در ضمن کتابخانه ای غنی به این مکان هدیه می کند . سلطان محمد فاتح نیز پس از فتح طرابوزان در ۲۶ اکتبر ۱۴۶۱ ,همچنانکه در استانبول مراعات کرده , در طرابزون نیز بسیاری از کلیساهای شهر , از جمله کلیسای ایاصوفیه و صومعه سوملا را از گزندها حفظ می کند وحتی به مسیحیان این شهر زمین و طلا می بخشد .

در زمان یاووز سلطان سلیم نیز , روزی سلطان بهنگام شکار دچار ناخوشی می شود . لذا وی را به صومعه حضرت مریم (س) می رسانند . سلطان در آنجا از طرف راهبان صومعه معالجه می شود . وی پس از آنکه به استانبول بر می گردد و برتخت می نشیند با قدرشناسی کامل و بخاطر سپردن لطف راهبان صومعه , به ایشان هم طلا , هم خاک و هم چهار شمعدان به ارتفاع یک مترو نیم از جنس طلا می بخشد . پس از او , سلطان احمد سوم در سال ۱۷۱۰ دستور تعمیر دیوارهای داخلی صومعه و بازسازی نقاشیهای آنجا را می دهد , بعد سلطان محمود اول نیز در سال ۱۷۴۰ م . دستور می دهد نقاشیهای آبرنگ دیگر قسمتهای صومعه نیز بازسازی شوند و خود هزینه مصارف آنرا بعهده می گیرد . در قرن نوزدهم تعداد راهبان صومعه به صد نفر میرسد . اراضی متعلق به ایشان هم به سبب بخششهای سلطان عبدالحمید باز هم گسترش یافته , تاجایی که این صومعه صاحب ۱۵ روستای اطراف خود شده است . اهمیت صومعه حضرت مریم (س) بعنوان قدیمیترین معبد مسیحیان منطقه دریای سیاه , بیشتر از این ناشی می شود که اولا” بنای بسیار جالبی است در دل طبیعی سحرآمیز و ثانیا” در دورانهای مختلف دیوارها و سقف این صومعه به شکلهای زیبا تزیین شده اند . صومعه از دو بخش تشکیل شده است . در بخش اول عبادتگاه و یک چشمه که از جانب رومیان مقدس شمرده می شده و قطرات آبی که بطور سه تایی ازسقف به آن نقطه می چکند و ۴-۳ کلیسای کوچک قرار دارند . قسمت عبادتگاه از درون و بیرون بوسیله نقاشیهای آبرنگ که موضوعاتشان از کتاب انجیل گرفته شده , تزیین گردیده اند . بخش دوم صومعه نیز متشکل از چهار طبقه است که پس از وارد شدن از در ورودی و پایین آمدن از پلکان شامل اتاقهای خواب , سالنها , کتابخانه ها , انبارها و اتاقهای ارزاق و دستشویی ها می شود . بنا بر اسناد , تعدا د اتاقها ۷۲ است . این قسمت صومعه با ۹۶ پله به بیرون وصل می شود . هر ساله در تاریخ ۱۴ آگوست دراین صومعه مراسم دینی برگزار می شود . امور تعمیری صومعه هنوز هم ادامه دارد .