بقعه شیخ صفی الدین یکی از مکان های تاریخی و ارزشمند شهر اردبیل می باشد که از اوایل قرن ۱۶ تا اواخر قرن ۱۸ ساخته شده است. این مکان ارزشمند و تاریخی در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مکان با استفاده از معماری سنتی ایرانی و به کارگیری حداکثر فضای در دسترس ساخته شده و انواع قسمت ها از قبیل کتابخانه، مسجد، مدرسه، مخزن، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و چندین دفتر اداری در آن جای داده شده است.
در این مجموعه، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، مقبره های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوران صفوی و کشته شدگان جنگ چالدران قرار دارد.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بزرگ ترین، کامل ترین و برجسته ترین خانگاه می باشد. این آرامگاه از لحاظ شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اساسی عرفانی در سطح جهان نیز ارزش والایی به خود اختصاص داده است. معماری ایلخانی و تیموری با الهام از فلسفه صوفیانه، انواع جدیدی از فضاها و الگوهای تزئینی را خلق کرده اند. این مجموعه که آرامگاه بنیانگذار سلسله صفوی است، قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.
طبق وصیت شیخ، جنازه وی در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاه های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.
مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به دلیل ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحد های مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره شاه عباس برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
یکی از ویژگی های منحصربه‌فرد این مجموعه گرد هم آمدن ده‌ها اثر بدیع در رشته‌های مختلف هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است و این خود یکی از دلایل تمایز آن با سایر مجموعه های تاریخی ایران به شمار می آید.
سر در اصلی بقعه شیخ صفی الدین که در زمان شاه عباس دوم و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ ساخته شده بود، تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.
در این آرامگاه ابتدا با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل می شویم که دور تا دور آن با دیوارهای آجری و با ازاره های سنگی محصور شده است. راهرویی بین حیاط بزرگ و صحن اصلی وجود دارد که از طریق دری در سمت شمالی به محوطه شهیدگاه و در سمت جنوبی به محوطه ای به نام “چله خانه” یا قربان گاه مرتبط می شود. صحن اصلی، حیاط مستطیل شکلی است که با تخته سنگ های صاف مفروش شده است و حوضی در وسط آن قرار دارد.
مسجد جنت سرا:
در سمت چپ سرسرای ورودی یک فضای هشت ضلعی وجود دارد که مسجد جنت سرا نام گرفته است. لازم به ذکر است که این مسجد فاقد محراب می باشد. این مکان در گذشته مخصوص انجام مراسم صوفیانه بوده که سنگ میدان یا “میدان داشی” آن هنوز هم در مجموعه موجود می باشد. این مسجد در گذشته سقف گنبدی داشته است که در دوره قاجاریه فروریخته و سقفی چوبی و مسطح جایگزین آن شده است.
قندیل خانه:
بخش دیگر این مجموعه قندیل خانه نام دارد که قسمت اصلی این بنا نیز محسوب می شود. مکان آن رو به روی سرسرای ورودی می باشد که در دو طبقه بنا شده است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی به قندیل خانه بخشیده است.
چینی خانه:
چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاق نماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است. هماهنگی و توازن رنگ ها با سطوح مقرنس از اسلیم ها و گل های مختلف منظره ای شگفت انگیز را ایجاد کرده است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده است.
پناهگاه:
با توجه به اینکه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در زمان صفوی مکانی مقدس به شمار می رفت، حکم پناهگاه نیز داشت. کسانی که در آنجا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود. مثلا “سلطان حسین‌خان شاملو” برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.
بخش های مختلف مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین:
اگر بخواهیم بخش های مختلف این بقعه را به صورت کلی بیان کنیم، باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- حرم و دارالحفاظ
- مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ
- ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در دو جانب غربی و شرقی مقبره های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته‌است.
- چله‌خانه های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده است.
- مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب)
- مقصوره ای در برابر ایوان دارالحدیث
- محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث
- محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
- حجره ها که از چهل عدد بیشتر بوده
- صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
- نانوا خانه یا آشپزخانه
- آشپزخانه و دیگ خانه و حجره های متعلق به آن
- حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده است.
- شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینی ها
- خونچه خانه و انبار با حجره های فوقانی و تحتانی
- دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه ای میان شربت خانه و خونچه خانه
- نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه های متعلقه قرار دارد.
- هیمه خانه و زمینی در اطراف آن
- فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکان ها قرار داشت.
