زلزله دی ۱۳۸۲ در شهر بم، افزون بر مصیبت از دست رفتن هزاران انسان، موجب نابودی یکی از بزرگ‌ترین آثار تاریخی ایران شد؛ ارگ بم. شهر و قلعه‌ای بازمانده از سده‌ها و هزاره‌های پیشین که گرچه از ۱۰سال پیش به این سو در حال بازسازی است اما هیچ‌گاه به شکل روزهای پیش از زلزله در نخواهد آمد.
رضا ستوده: ارگ بم مشهورترین ارگ ایران بود، اما تنها نمونه از این دست نبود و خوشبختانه در جای جای ایران و خصوصا در مناطق کویری و مرکزی، قلعه‌های خشتی زیادی شبیه ارگ بم وجود دارند. البته هیچ‌کدام از آنها به بزرگی ارگ بم نیستند، اما در جای خود زیبا و تماشایی به حساب می‌آیند. صفحه ایران‌گردی این هفته رابه معرفی چند تایی از این قلعه‌ها اختصاص داده‌ایم.
قلعه طرق؛ جهیزیه دختران روستایی
طرق (بر وزن فرش) نام روستایی است در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر نطنز که مانند دیگر روستاهای پیرامون نطنز – ازجمله ابیانه – هم طبیعتی زیبا دارد وهم پیشینه‌ای دورو دراز.هنوزبیل وکلنگ باستان‌شناسان زمین طرق رابه دقت نکاویده که بدانیم کی وچگونه شکل گرفته است یا آثار موجود درآن چه قدمتی دارند، اما عمر قلعه روستا که منسوب به دوره ساسانی (سده سوم تاهفتم میلادی) است، از هزارسال فراتر می‌رود.
این قلعه خشتی در مرکز روستا روی یک صخره طبیعی قرار دارد و داستانش شنیدنی است. طبیعتا طرق هیچ زمان جای بزرگ و مهمی نبوده که هدف یورش خارجیان یا لشکریان انبوه قرار بگیرد. پس این قلعه چه کاربردی داشته است؟ این قلعه را از زمان‌های بسیار دور برای مصون ماندن از هجوم غارتگران محلی ساخته‌‌بودند؛ غارتگرانی که تا همین سده اخیر، یعنی تا دوره قاجار به روستاها و شهرهای کوچک حمله می‌بردند و جان و مال و ناموس مردم را در معرض دستبرد قرار می‌دادند. یکی از این غارتگران «نایب حسین کاشی» بود که اهالی روستای طرق از اجداد خود داستان‌های مخوفی را درباره او و دار و دسته‌اش شنیده‌اند. نایب حسین پس از انقلاب مشروطه و قدرت گرفتن دولت مرکزی برافتاد.
به هر روی، قلعه طرق با برج و باروی بلندی که مشرف به مناطق اطراف است، محل زندگی مردم روستا در زمان خطر بود و داخل آن درست مثل هر روستای دیگری، خانه و انبار و کوچه و حمام و…. داشت. حتی کانال بسیار عمیقی را در دل صخره حفر کرده بودند که به صورت مخفیانه به خارج از قلعه راه می‌بُرد و در حیاط مسجد روستا – که خارج از قلعه بود – سر باز می‌کرد. این کانال را ساخته بودند تا در صورت محاصره قلعه، ارتباط ساکنان آن با دنیای خارج قطع نشود.
نهایتا بعد از اینکه امنیت در کشور برقرار شد، قلعه به عنوان انبارمحصولات کشاورزی مورد استفاده قرار گرفت وهر کدام از اهالی سهم خود را از قلعه به عنوان مهریه یا معادل جهیزیه پشت قباله عروس خود انداختند؛ به گونه‌ای که امروزه هریک از پیرزنان روستا سهمی از این قلعه دارند، اما همه آنها بسیار مشتاق‌اند که قلعه اجدادی‌شان، پای گردشگران را به روستای طرق بکشاند و موجب رونق کسب و کار و مانع از مهاجرت جوانان به شهر شود. شما هم می‌توانید یکی از همین گردشگران باشید!
نارین قلعه؛ دژ آتشین
در ایران چند – یا شاید چندین – نارین قلعه وجود دارد، اما نارین قلعه میبد،زیبایی و شکوه دیگری دارد. خود شهر میبد با چندین محله بزرگ و کوچک از قدیم حکم یک قلعه بزرگ را داشته و دارای برج و بارو و خندق بوده است. در قسمت مرتفع‌تر شهر نیز قلعه بزرگی را ساخته بودند که محل استقرار حاکم شهر و سپاهیان او بود. به این ترتیب، اگر دشمن می‌توانست از خندق و حصار دور شهر بگذرد و به درون آن پا بگذارد، تازه می‌باید قلعه داخلی یا به اصطلاح «کهن دژ» شهر را تصرف می‌کرد؛ وگرنه سپاهیان مستقر در این قلعه به مقاومت ادامه می‌دادند و با حمله‌های پارتیزانی خود کار را برای مهاجمان سخت می‌کردند.
برخی گفته‌اند که قدمت نارین قلعه میبد به حدود سه هزار سال پیش یعنی زمان مادها می‌رسد.شاید بهتر باشد که در این باره کمی احتیاط کنیم، اما شکی نیست که این قلعه پیش از اسلام ساخته شده اما اوج رونق آن مربوط به حدود ۶۰۰ سال پیش است که فرمانروایان سلسله آل‌مظفر، بر بخش‌های وسیعی از مرکز و شرق ایران مسلط شدند و میبد را پایتخت خود قرار دادند.
در این زمان نارین قلعه در گستره‌ای به مساحت ۳۰ هزار مترمربع در هفت طبقه ساخته شده بود، اما اکنون طبقات پایینی زیر تلی از خاک مدفون شده‌اند و فقط سه طبقه بالایی قلعه و محل استقرار حاکم باقی مانده است. از فراز این قسمت می‌توان نمای کاملی از شهر میبد و بافت تاریخی منسجم و زیبای آن را تماشا کرد. خصوصا اتاقی که جایگاه نشستن حاکم بوده، بسیار جالب است و اشراف کاملی بر محله‌های قدیمی شهر دارد. خندقی هم که در پای نارین قلعه حفر شده، جایگاه باغ‌های میبد و چهره زیباتری به آن بخشیده‌است. اما اینکه چرا قلعه میبد را «نارین» خوانده‌اند، مورد اختلاف است. نظر غالب این است که نارین به معنی آتشین است و چون مدافعان قلعه از بالای حصار آن آتش و آب جوش و قیر گداخته و از این قبیل بر سر دشمن می‌ریخته‌اند، به قلعه آتشین یا نارین معروف شده است. نارین قلعه در خیابان امام خمینی میبد قرار دارد.
قلعه بیرجند؛ بام شهر
قلعه بیرجند قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر است. اگرچه بیرجند در ناحیه‌ای کهن قرار گرفته اما از نظر شهری، قدمت زیادی ندارد. بنابراین قلعه آن نیز چندان قدیمی نیست و پیشینه آن به دوره صفویه – یعنی حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال قبل – برمی‌گردد. این قلعه صرفا جنبه نظامی داشته و هیچ‌گاه به عنوان قلعه مسکونی مورد استفاده قرار نگرفته است. قلعه بیرجند حدود سه هزار متر مربع وسعت دارد و ساختمان آن به صورت حیاط مرکزی بزرگی است که محل استقرار سربازان و سایر تاسیسات قلعه را دورتا دور آن ساخته‌اند.
ساختار معماری این قلعه نسبت به قلعه‌هایی مانند نارین قلعه میبد یا ارگ بم، ساده است. قلعه بیرجند روی یک تپه که در اطرافش جنگل کاج درست کرده‌اند، قرار گرفته و از فراز آن می‌توان نمای کاملی از شهر بیرجند و خصوصا بافت تاریخی آن را دید. در محوطه مرکزی قلعه نیز چایخانه و سفره‌خانه‌‌ای برپا کرده‌اند که معمولا تا پاسی از شب، باز است. ضمن این که نورپردازی قلعه در شب زیباست. قلعه بیرجند در خیابان جمهوری اسلامی، میدان امام حسین(ع) قرار دارد و در آن از هشت صبح تا ۱۲ شب به روی مردم باز است.
ارگ راین؛ دومین بنای خشتی جهان
ارگ راین، هم ولایتی ارگ بم است؛ یعنی اینکه در ۱۰۰ کیلومتری شهر کرمان و در مسیر کرمان به بم قرار گرفته است. بنابراین از جهات مختلف شباهت زیادی به ارگ بم دارد و درست مثل آن یک ارگ مسکونی به شمار می‌رود. مثل اغلب قلعه‌های ایران، تاریخ ساخت ارگ راین معلوم نیست، ولی به احتمال زیاد در دوران پیش از اسلام و مشخصا در زمان ساسانیان ساخته شده است. بنابراین عمر آن نباید از ۱۵۰۰ سال کمتر باشد و چه بسا به ۱۸۰۰ سال و بیشتر هم برسد. گفته‌اند که وقتی اعراب مسلمان به ایران حمله بردند و به ناحیه کرمان رسیدند، با وجود فتح کرمان و مناطق همجوار آن نتوانستند به راین راه پیدا کنند، زیرا قلعه آن بسیار مستحکم و نفوذناپذیر بود.
به هر روی، ارگ راین که در جنوب شرقی شهر راین و بر فراز تپه‌ای نه چندان بلند واقع شده، با ۲۰ هزار متر مربع مساحت، دومین بنای خشتی جهان پس از ارگ بم به حساب می‌آید. نقشه این ارگ به صورت مربع است و باروی دورتادور آن ۱۰ متر بلندا دارد. درون ارگ نیز از بخش‌هایی چون خانه‌های اعیانی، محله عامه نشین، بازار، مسجد، زورخانه، اصطبل و بخش حاکم نشین تشکیل شده که این بخش اخیر دارای حصار و دروازه‌ای جداگانه است.
اگر به ارگ راین بروید، درست مانند این است که به شهر ارواح سفر کرده باشید، چون همه چیز در جای خود تقریبا صحیح و سالم باقی مانده اما از جریان زندگی خبری نیست. ناگفته نگذاریم که راین از مناطق خوش آب و هوای استان کرمان است و در نزدیکی ارگ راین باغ‌های فرح‌انگیزی وجود دارند.
منبع :همشهری آنلاین
