رودوزی سنتی یکی از زیباترین هنرهای ایرانی است که با آراستن منسوجات ساده، جلوه ای زیبا به آن ها می بخشند.به هنر آراستن و رویه آرایی پارچه های ساده با بهره گیری از نخ های الوان با کمک اسباب و وسایل مخصوص، رودوزی گفته می شود.
به کارگیری انواع رودوزی ها و ابداع شیوه های جدید و ترکیبی در دوره های مختلف از هزاران سال پیش تاکنون وجود داشته است. در ایران نیز ذوق و سلیقه هنرمند ایران فراتر از آن بوده که تنها به بافت پارچه های رنگین و متنوع اکتفا نماید، بلکه توانسته از طریق دوخت انواع مهره ها و نخ های تزیینی زمینه پارچه های ساده ای چون کرباس، متقال و … را به نحوه شایسته رنگارنگ و درخشان سازد. استفاده از دوخت های تزیینی در دوره اسلامی رواج بیشتری می گیرد. به خصوص از قرن ۳ . ه که هنرمندان ایرانی آذین و تزیین پرده خانه خدا با نخ های گلابتون را به عهده گرفتند.
امروزه در استان اصفهان انواع متفاوتی از رودوزی رواج دارد و غالبا به صورت ترکیب چند نوع دوخت با یکدیگر در زمینه پارچه دیده می شود. این دوخت ها بیشتر روی سجاده، بقچه، جلدقرآن، رومیزی، دستمال و … ایجاد می گردد و طرح های آن شامل نقش محرابی، بته جقه، اسلیمی و ختایی ،نقش بازوبندی، پیچک ترنج و انواع گل ها می باشد.
رودوزی های سنتی به سه دسته تقسیم می شوند:
۱)دوخت روی پارچه که شامل:
- سوزن دوزی (سوزن دوزی بلوچ، سوزن دوزی ممقان، سوزن دوزی درویشی تفرش)
- پته دوزی
- بخارادوزی
- نقش دوزی
- نواردوزی
- ملیله دوزی
- گلابتون دوزی
- خوس دوزی
- زرتشتی دوزی
- قلاب دوزی (قلاب دوزی اصفهان، قلاب دوزی رشت)
۲) دوخت داخل پارچه که شامل:
- چشمه دوزی
- سکمه دوزی
۳) الحاق مواد دیگر به پارچه که شامل:
- قیطان دوزی
- ده یک دوزی
- پیله دوزی
- آجیده دوزی
- منجوق دوزی
- پولک دوزی
- سکه دوزی
- زغره دوزی
- نقده دوزی
- تکه دوزی (چهل تکه دوزی)
مواد مورد نیاز رودوزی های ایرانی:
مواد اولیه مورد مصرف به چهار رشته تقسیم می شود:
- پارچه
- نخ
- سوزن
- سایر مواد کمکی
پارچه: هر یک از رودوزی ها بر روی پارچه خاصی انجام می شد. این پارچه ها که دوزندگان بر اثر تکرار و تجربه نوع آن را برای انواع مختلف رودوزی مناسب تشخیص می دادند .
نخ: نخ های مصرفی سوزندوزان ایرانی شامل انواع زیر بوده است :
نخ های دمسه(DMC): که به صورت کلاف های کوچک در بازار در دسترس سوزندوزان قرار می گیرد. از یک رشته نخ شش لا تشکیل شده اند و این نخ ها از لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آن ها بسیار ساده است .
نخ ملیله: یکی از انواع نخ های فلزی نخ ( ملیله ) می باشد که نخی است طلائی و نقره ای و بدون مغزی که نحوه تابیدن آن به صورت فنری بوده و کاملا حالت ارتجاعی دارد. از این نخ علاوه بر ملیله دوزی در زغره دوزی نیز استفاده می نمایند.
نحوه تولید این نخ ها مثل نخ نقده بود و فقط تابیدن فنری آن است که این نخ را از نقده متمایز می سازد .
در حال حاضر نمونه هائی از شیشه الوان به صورت لوله ای صاف و کوچک تولید و بنام نخ ملیله در بازار عرضه می شود که این نوع جنس کلا با نوع ملیله اصلی و قدیمی تفاوت دارد .
نخ سرمه: نمونه دیگری از نخ های فلزی، سرمه است .سرمه نخ طلائی یا نقره ای بی مغزی است که بدین صورت تابیده می شود :
- سرمه لوله ای ساده که به صورت لوله و خیلی فشرده بهم تابیده می شود .
- سرمه الماسی که تابیدن آن به شکل مربعی و مکعبی انجام می گیرد و تنها فرق آن با سرمه نوع تابیدن آن می باشد .
- سرمه بلورسنت که بصورت لوله ای بسیار ظریف تابیده می شود که جنس فلزی این نوع سرمه نسبت به دو نوع بالا کلفت تر و در نتیجه حالت ارتجاعی آن کمتر می باشد .
سوزن:
سوزن بیتوین (Between): این سوزن دارای طول متوسط است و برای دوخت پارچه هایی با ضخامت زیاد و همچنین ضخامت متوسط به کار می رود، برای پارچه های نسبتا ضخیم سوزن بیتوین شماره ۸ و برای پارچه های کلفت تر سوزن های (شماره ۶-۴-۱) مناسب می باشد .
سوزن منجوق دوزی ( Deading ): این سوزن بسیار نازک و ظریف است ، بطوریکه عبور آن از داخل دانه های منجوق بسیار راحت انجام می گردد شماره ( ۱۰تا ۱۳ ) با نخ قرقره و نمره (۶۰ ) برای منجوق و ملیله دوزی مورد استفاده می باشد.
طرح رودوزی در دوره های مختلف سنتی ایران:
به طور کلی طرح های رایج در بافت و دوخت به دو نوع تقسیم می شود :
طرح شکسته:به طرح هائی اطلاق می شود که از به هم پیوستن خطوط مستقیم و شکسته تشکیل شده و اصطلاحا طرح شکسته نامیده می شود .
طرح های گردان: طرح هائی که از بهم پیوستن خطوط منحنی به وجود می آید .
طرح های گروه اول از سه خط مستقیم به شرح ذیل تشکیل گردیده است :
- خط افقی : شامل یک ردیف گره که پهلو به پهلوی هم بسته می شود .
- خط عمودی : شامل یک ستون گره که بر روی یکدیگر بسته می شود .
- خط اریب : که شامل یک ردیف گره که بطور مورب در کنار و بالای همدیگر بسته می شوند و تشکیل زاوایای( ۴۵ درجه ) می دهند .
طرح و نقش و رنگ در دوخت ها و بافت های دوره اسلامی:
طراحی و نقش بعد از اسلام در مرحله های نخستین و تا دوران صفوی تبدیل اشکال ساده هندسی است به نقش های یکپارچه و شبکه های موزون که از زنجیره های همه جانبی و متصل و مداوم دایره ها و چهار گوش ها و اشکال هندسی چند ضلعی به دست می آید. انگیزه و هدف طراح اسلامی وحدت است و ابدیت همبستگی یک یک نگاره ها و گسترش آنان تا بی نهایت. نگارنده نقش اسلامی خود را جزئی از کل می بیند و احساس می کند که تمامی هستی در حرکت مداوم و ابدی است .
این چیزی است که در هنر پیش از اسلام نمی بینیم. در طراحی اسلامی خواه نقش های هندسی و خواه اسلیمی صفوی یک نقش‌مایه از حالت مجرد و انفراد حالتی که با بنیان فلسفه اسلام مغایرت دارد بیرون می آید و در پیوند و اتصال با نگاره های همگن به صورت جزئی از کل حلقه ای از یک شبکه همبسته در می آید که می تواند تا بی نهایت ادامه یابد.
هنر ایران بعد از اسلام با خط کوفی تلفیق می گردد و متنوع ترین و بدیع ترین شبکه های نقش برداری را پدیدار می کند و گاه همه اجزای خود را از نام حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) می گیرد و گاه مرکز ثقل نقشی می شود که نام علی (ع) چهار بازوی آن است .
نقش شیر و طاووس که در دو طرف درخت حیات قرار دارند نیز کاملا الهام گرفته از طرف و نقش ساسانی است اگرچه طرح و تناسب آن ها از سنت قدیم پیروی نشده است.
