در گذشته و در برخی مناطق مرکزی و گرم و خشک ایران، در کنار آب انبارهایی که برای ذخیره آب می ساختند، برای تامین آب خنک و یخ برای فصول گرم سال نیز یخچال های خشتی ساخته می شد. ابتدا گودال بزرگی حفر و سپس گنبد مخروطی شکل بر روی آن ساخته می شد که عموماً یک در ورودی داشت. ابتدا، مردم در فصول سرد سال یخ را از کوهها و مناطق اطراف به داخل گودال حفر شده انتقال می دادند.
گودالِ یخچال به قدری بزرگ بود که برای ورود به آن پله های تعبیه شده بود. با دقت خاصی یخ ها را روی هم قرار می دادند تا حفره یا فاصله ای بین آنها نباشد چون این موضوع به آب شدن یخ ها کمک می کرد. بعد از پر شدن گودال از یخ، روی آن را با علف خشک، خار و هیزم پر می کردند.
بعد از پر کردن یخچال با یخ، در آن را می بستند و در فصل گرما از آن استفاده می کردند.
نکته جالب اینکه، در اطراف گودال مکان هایی تعبیه شده بود تا اهالی گوشت، مواد و خوراکی هایی که امکان فاسد شدن آنها می رفت را در آن قسمت قرار دهند تا در صورت نیاز از آن استفاده کنند.
دو یخچال قلعه جلالی واقع در شهر تاریخی کاشان که ضخامت پوسته گنبد یکی از یخچالها در پایه آن ۲٫۴۰ متر است و در نوک آن به عرض یک خشت می رسد از یخچالهای معروفند.
در داخل این یخچال تزیینات زیبای خشتی سالم مانده است. یخ مورد نظر این دو یخچال از چشمه ساری که از فراز کوه های کرکس تامین می شده است. این یخچال ها عمر ۹۰۰ ساله دارند و در زمان سلجوقیان ساخته شده اند.
