شاه حسین گویان نیز نوعی مراسم مذهبی است مختص ترک زبانان و به خصوص منطقه آذربایجان است که در ایام ماه محرم به طور گسترده برگزار میشود. در شهر تبریز این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه می یابد. این مراسم، در شب‌های دهه‌ی اول محرم به اوج خود می‌رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می‌یابد، بر طبل کوبیدن و چنین حرکت‌های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می‌یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می‌رسد.
در زبان ترکی ، مردم به این مراسم “شاخسِی” می گویند که مخفف واژه “شاه حسین” است. عزاداران در مراسم شاه حسین گویان، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می دهند، در حالی که هماهنگ پاهای خود را به زمین می کوبند، وقتی که چوب به سمت پایین آورده می شود، گروهی با صدای بلند ندای شاخسِی (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک میشود، گروه دیگر با صدای بلند ندای واخسِی (وای حسین) سر می دهند. این حرکت به نشانه جنگ یاران حسین بن علی با یاران یزیدبن معاویه در صحرای کربلا است. علاوه بر ندای شاخسی_ واخسی، حیدر_صفدر، مظلوم_حسین، حسن_حسین، سوسوز_حسین، عطشان_حسین و … از جمله شعارهایی است که گروه های شاه حسین گویان در حین حرکت منظم خود، سر می دهند.
همچنین عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجام شان را نشان می دهند. شاه حسین گویان، در حالی که آرام و دایره وار حرکت می کنند، فردی نیز با مداحی مصیبت های امام حسین(ع) آنان را همراهی می کند.
عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می دهند و از هیچ گونه ابزارآلات جدیدی که در سال های اخیر در مراسم شاه حسین گویان دخیل شده و حتی از چوب مخصوص شاه حسین گویان نیز استفاده نمی کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می شود، بر سینه می زنند؛ در ابتدای دسته شاخسی واخسی یک نفر به نام دسته باشی حرکت می‌کند و اشعار خاصی را میخواند. بقیه عزاداران در حالیکه به ردیف با یک دست دامن همدیگر را گرفتهاند و با دست دیگر بر سینه می‌زنند، حرکت می‌کنند. پس از یک یا دو ساعت، عزاداران به محل تشکیل دسته بازگشته و همگی در محیطی دایره وار میگردند و در آخر باگفتن یا حسین عزاداری را به پایان میبردند.
دراغلب مراسم های عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را که نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در کمر نفر بعدی می‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها،نوحه‌خوانی می‌کنند و از طبل‌های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه‌ها استفاده میشود و با حرکت دادن سریع آن شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان اعلام می‌دارند.
سنت های احترام به بزرگتر و قوانین ریش سفیدی در صفوف شاخسی با دقت اجرا می شود به طوری که در صف اول دسته شاه حسین گویان، یکی از ریش سفیدان که آشنایی بیشتری نسبت به جوانان با اشعار و اذکار دارد، با ایستادن در ابتدای صف، اشعار را بیان و سایرین نیز آن را تکرار می کنند و این صف با ترتیب سنی ادامه می یابد تا کودکان مشتاقی که قدم در راه بزرگان خواهند گذاشت.
در این آئین معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین وای حسین یا حسین شاه حسین را می‌گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.
یکی از مهم ترین نوحه های ذکر شده در هیات ها و مراسم شاه حسین گویان، شعر زیبای استاد شهریار است که چنین سرود: حسین یئرلر آغلار گویلر آغلار
رسول مصطفی پیغمبر آغلار
الم آغلار، شر آغلار، لشکر آغلار
سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار
معنی:
به حال حسین زمین‌ها و آسمان‌ها گریه می‌کند
رسول مصطفی حضرت پیغمبر گریه می‌کند
علم و شیر و لشکر گریه می‌کند
آب و قاتل و خنجر گریه می‌کند
و یا این جمله بیشتر به گوش می رسد:
هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟
شیعه لرین حضرت عباسی وار
معنی:
کدامین گروه چنین مولایی دارند؟!
شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند
این مراسم پیش‌درآمد تشکیل هیات‌های عزادار محرم است که مرکب از جوانان و ریش‌سفیدان میباشد که ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیکی مسجد یا تکیه جمع می‌شوند.
این ترکیب تا شب‌های اول محرم به این شکل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد دسته‌گردانی به صورت گردشی در محلات شروع می شود.
زمان شروع هیات‌ها زمانی است که چندین هیات به هم برخورد می‌نمایند و با فریادهای بلند “یا حسین”،” وای حسین”، “حیدر-صفدر”، “حسینم وای حسینم وای” شنیده میشود.
در پایان مراسم شاه حسین گویان، همگی ایستاده و در حالی که دستان خود را بالا می برند و بر سینه می زنند این شعرها را می خوانند:
آقامین آتی گلدی
قانلی خلاتی گلدی
قانلی قیلیش کربلادا پاس توتوپ
حسین اوچون ملاکلر یاس توتوپ
فریاد شیمیر الیندن
ای داد شیمیر الیندن
معنی:
اسب آقایم به خیمه برگشت
پیراهن آقایم خونین شد
شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است
ملائکه های آسمان عزای امام حسین(ع) را برپا کرده اند
فریاد از دست شمشر
ای داد از دست شمر
