ایران به عنوان یکی مهمترین کشورهای شیعی جهان و حاکمیت شیعی نقش بسیار مهمی در روند رشد فرهنگی و تاریخی این مذهب داشته است. در اقصی نقاط این کشور شیعی آداب و رسوم خاصی برای جشن‌های دینی و عزاداری هم وجود دارد. زیبایی و عظمت وصف‌ناپذیر این مراسم‌ها همیشه مورد توجه گردشگران و ایران دوستان بوده است.
منظقه آذربایجان به عنوان یکی از مناطق متعصب شیعی و مامن مریدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عزاداری‌ها و مراسم‌های دهه محرم خود شناخته شده است. در این میان شهر تبریز به دلیل کثرت آئین و مراسم‌های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عنوان شهر “ام الهیات” شناخته میشود.
از مهمترین آئین‌‌های عزاداری در آذربایجان می‌توان به:
- دسته‌های شاه حسین گویان
- علم بندی
- مراسم حجله قاسم(ع)
- مراسم شمع پای لاماخ
- مراسم خیمه سوزانی
- مراسم اللهم لبیک
- مراسم گرداندن اسب ذوالجناح
- مراسم شبیه خوانی
- مراسم احسان و نذری و… اشاره کرد.
آیین‌های ذکر شده در اکثر مناطق آذربایجان با یک سبک برگزار میشود ولی هر شهری آداب و سنن خود را دارد از جمله مهمترین آیین‌هایی که به شکل مردمی و پرشور در شهر تبریز برگزار می‌گردد موارد زیر میباشد:
دسته‌های عزاداری شاه حسین گویان
شاه حسین گویان نیز نوعی مراسم مذهبی است مختص ترک زبانان و به خصوص منطقه آذربایجان است که در ایام ماه محرم به طور گسترده برگزار میشود. در شهر تبریز این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه مییابد. این مراسم، در شب‌های دهه‌ی اول محرم به اوج خود می‌رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه مییابد، بر طبل کوبیدن و چنین حرکت‌های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم مییابد و بعد از آن تقریباً به پایان می‌رسد.
مراسم “شمع پای لاماخ” (توزیع شمع)
این مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) با حرکت جوانان از تمام نقاط شهر آغاز می‌گردد. این آیین به نشانه آتش افروزی امامحسین (ع) در هنگام وداع با یارانش اجرا شود.
براساس آئین عزاداری هر کسی که در طول سال برای گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر کرده است در چنین شبی به درب ۴۱ مسجد می‌رود و در هر کدام یک شمع روشن می‌کند. برخی افراد بسته به نذر خود با پای برهنه مسیر را پیموده و جان خود را در راه حسین آزرده می‌کنند تا خلوص خود را نمایان کنند. و برخی با دادن نذر به شمع افروزان از آنها پذیرایی می‌کنند. در بیشتر مساجد جایگاهی برای شمع افروزی محیا می‌کرد و معمولا بعد از نماز مغرب و عشا در این محل سینه‌زدن هیات آغاز می‌گردد.
احسان و نذورات ماه محرم
همانند سایر نقاط ایران مردم تبریز نیز با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کنند. تبریزی‌ها عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین دارند و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند. مساجد، احسان سراها و بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاصی احسان می‌دهند. پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها و شیر گرم، چای و غذاهای گرم و به تازگی انواع ساندویج نیز در زمره نذورات است. قربانی کردن گوسفند نیز زیر پای علم‌ها و هیات‌ها نیز از دیرباز ریشه در فرهنگ این مردم دارد.
همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس (ع) و فاطمه زهرا (س) و سایر ائمه توسط حاجت‌مندان که حاجت روا شدها‌ند متداول است.
یکی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و کسی که روی پوشیده است با روی سیاه همانند سائلین از مردم سائلی می‌کند، نشانه مشخصه این نذر جمع کنی پای برهنه بودن فرد است اگر حاجت‌روا باشد سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان می‌کند.
گرداندن اسب ذوالجناح
یکی از غم انگیز ترین صحنه های کربلا بازگشت اسب بی سرنشین حضرت می باشد که با اسب های سفید پیچیده شده به پارچه های سبز و سفید آغشته به خون و تیر های به تن در شهر و میان دسته های عزاداری گردانده میشوند.
عزاداران دور ذوالجناح جمع می شوند و به عزاداری می پردازند و از تکه های پارچه ها به تبرک همراه خود می برند.
مراسم خیمه‌سوزی
این مراسم در بیشتر مناطق آذربایجان به شکل شبیه خوانی انجام می شود و در سالهای اخیر در تبریز هم اجرای آن پررنگتر شده است. بعد از ظهر عاشورا خیمه هایی که به یاد صحرای کربلا برپا شده اند به شکل نمادین برای نمایش مظلومیت بازماندگان حادثه به آتش کشیده می شوند و نوحه ها و زمزمه های حزن انگیز صحنه کربلا را بازآفرینی می کنند. بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: “قتیل کسیلد‌ی” (مقتول بریده شد).
شام غریبان
سوگواران حسینی در شام غریبان امام حسین(ع) بعد از غروب آفتاب با راه اندازی دسته های سینه زنی و روشن کردن شمع در مساجد و حسینیه ها، در سوگ شهدای کربلا و اسرای عاشورا اشک ماتم می ریزند.
مردم عزادار در غروب روز عاشورا، با تشکیل دسته های سینه زنی و گاهی با دست داشتن شمع به همخوانی مرثیه ها و اشعاری در وصف حال اسیران و شهیدان با حضرت زینب کبری عقلیه بنی هاشم(س) و حضرت زین العابدین(ع) و سایر یاران و خاندان امام حسین (ع) ابراز همدردی می کنند. شیوه این عزداری به این صورت است که دسته اول بعد از اتمام همخوانی، شروع به حرکت می کند و اعضای دسته دوم که چندمتر عقب تر از آن در حال حرکت هستند، می ایستند و اشعاری را قرائت می کنند و همین روال تا پایان این مراسم، تکرار می شود. در میان این دسته های تشکیل شده، شمع هایی نیز روشن می شود تا تسلی بخش شام تار اسیران کربلا باشند، مداحان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز در مراسم شام غریبان دشت کربلا، در رثای مظلومیت امام حسین (ع) و یاران شهیدش نوحه سرایی می کنند. در این شب، شرکت کنندگان در مراسم عزاداری در حسینیه ها و تکایا، به جزء خوانی قرآن می پردازند و ثواب آن را به ارواح پاک شهیدان کربلا نثار می کنند.
همچنین در بازار شهر تبریز آیین های محرمی با شور و شوق خاص و سنتی دیرین برگزار می می شود.
